Άρθρο της Μαρίας Καραμπάτσα, Φιλολόγου, Διδάκτορος Μεσογειακών Σπουδών του Πανεπιστημίου του Στρασβούργου

Λοιπόν…μιλάμε για ποίηση. Καταρχήν.
Όταν μιλάμε για την “Αμοργό” του Νίκου Γκάτσου μιλάμε για την ανάσταση της αέναης κι αγέραστης ποίησης…
Και δή, της υπερρεαλιστικής ποίησης, της πριγκηπικής δηλαδή έκφανσής της. Εξάλλου, η τέχνη αυτή ζει μέσα σε κάθε άλλη τέχνη.
Για την ακρίβεια, όλες μα όλες, συγκατοικούν μεταξύ τους οι τέχνες. Κι η μουσική του λόγου, δηλαδή η ποίηση, βρίσκεται στην καρδιά όλων των άλλων.

Ο Marchel Pagnol ισχυριζόταν το 1930 ότι “ο κινηματογράφος έχει ως προορισμό του να είναι” η τυπογραφία του θεάτρου”. Κι ο Κωστής Παλαμάς έγραφε δοκίμιο ειδικά για τον απόλυτο συνδυασμό των τεχνών και με κλάδους επιστημών παράλληλα μάλιστα. Εάν λοιπόν οι τέχνες συνδέονται στενά κι αδελφικά, φανταστείτε τι ταιριαστά δίδυμα και πόσες εναλλαγές -παραλλαγές τους προκύπτουν στις τέχνες μεταξύ τους.
Με γοητεία, με τα χρώματα κάποιου πολύχρωμου φωτεινού, καλοκαιρινού  ουράνιου τόξου εναλλάσσονται και μετακινούνται δημιουργικά δυο-δυο ,τρεις -τρεις κάποτε.
Με κορωνίδα, παντού, τη διαχρονική μαγεία της Μουσικότητας, του Ρυθμού ή, μ’ άλλες λέξεις, της αληθινής Ποίησης και δή της πιο σουρρεάλ εκδοχής της.
Αυτής που έφερε την επανάσταση πάντοτε στις τέχνες, όντας το τελευταίο ισχυρό και ζωντανό, ως σήμερα, πρόσωπό της.

Κάπως έτσι ερχόμαστε σιγά σιγά στο θέμα μας: στην καρδιά της δημιουργίας της Αμοργού, της  μοναδικής ποιητικής συλλογής του Νίκου Γκάτσου …

Οι χτύποι της Καρδιάς αυτής παραμένουν υπερρεαλιστικοί.
Και επειδή ακριβώς αυτό σημαίνει υπερρεαλισμός, δηλαδή  σημαίνει το μόνο κίνημα που δεν περιορίστηκε -όσο κι αν κωδικοποιήθηκε χρηστικά -στην ποίηση, έτσι τα όρια της έκφρασης με τις άλλες τέχνες και μάλιστα με τη ζωγραφική ειδικά είναι έντεχνα περιπεπλεγμένα και  δυσδιάκριτα.
Κι ακόμη πιο ξεκάθαρα: για να προσδιοριστούν οι καθαρά ποιητικές (=κατασκευαστικές)σχέσεις που έχει η τέχνη του λόγου με τις εικαστικές τέχνες και την μουσική χρειάζεται ειδική δύναμη και γνώση.
Μ’ άλλα λόγια, δεν ξέρει κανείς πού τελειώνουν οι καθαρά ποιητικές προϋποθέσεις σ ένα ζωγράφο και πού αρχίζει το υλικό είδωλο και αντίστροφα στον ποιητή πού βρίσκεται το μαγικό σημείο όπου η εικόνα σηματοδοτείται με τις λέξεις.
Έτσι κι η ένταση και το φως κι η ομορφιά γενικευμένα κυριαρχούν  μέσα στο μουσικό λόγο των πραγμάτων, σε όλα τα είδη του κώδικα της τέχνης.
Κι είναι όλο τούτο το θαύμα τελικά  Φως Ανώνυμο, Αέναο, Όμορφο.

Αυτό ακριβώς ,…αυτήν ακριβώς τη διαπίστωση εκμεταλλεύτηκαν κι εφάρμοσαν στο έπακρο οι υπερρεαλιστικές γραφές.
Με δεδομένο λοιπόν ότι τα υπερρεαλιστικά κείμενα προκαλούσαν πάντα ως  ομόλογη δημιουργία την εικονογράφηση των ζωγράφων, ας δούμε  με τέτοια, ακριβώς, μάτια κι αυτήν την  ωραία έκθεση  στην γκαλερί του Πειραιά, στα 2020.
Για, και προς, και με, την Αμοργό του Γκάτσου συνομιλούν έμμεσα οι σύγχρονοι εικαστικοί σήμερα.
Και  νομίζω περισσότερο  για τη φωτεινή, την ερωτική της πλευρά, με μια κάποια μελαγχολία βέβαια, πάντα.
Βλέπουν όχι την σειρά των  άγριων, σκληρών εικόνων θανάτου …που προηγούνται.
Αλλά στέκουν στο αισιόδοξο  του ποιήματος.
Βλέπουν το φως.
Την ελπίδα.
Την “απαλοσύνη της θάλασσας”.

Είν’ ανάγκη, ίσως, εδώ για μια μικρή επιστροφή:
Ας θυμηθούμε κάποια βασικά στοιχεία  για την “Αμοργό “:

Δημοσιεύεται το 1943 μέσα στην κατοχή.
Το Αιγαίο γίνεται πόλος έμπνευσης.
Μέσα στο ζοφερό τοπίο της τότε πραγματικότητας ξεπηδά ως ένα χαρισάμενο ελληνικό φως, ως μια λυρική αντίσταση.
Γιατί αυτό είναι το ποίημα αυτό.
Μια επική και λυρική μαζί κατάθεση … ελληνικότητας κι Ελλάδας.
Μια επίθεση ομορφιάς κι ελπίδας στην ασχήμια της κατοχής και της στειρότητας ..

Γράφτηκε συχνά ότι  ο υπερρεαλισμός “σκέφθηκε” γενικά και “μίλησε ” κατά μέγα μέρος με εικόνες.
Ο Γκάτσος, εδώ, σκέφθηκε και μίλησε μόνο με εικόνες.
Κι αυτό κι αν έχει άπειρο εικαστικό ενδιαφέρον.

Σύμφωνα με τον Τάσο Λιγνάδη

“το ποίημα έλκει μεν τον τίτλο του από το όμορφο νησί όμως τον χρησιμοποιεί εντελώς συμβολικά και παραπέμπει και σε μια σειρά από λέξεις, και μεταξύ άλλων “ο αμοργός” (=  ο εκμυζών). Πίσω από τον αιγαιοπελαγίτικο τίτλο μεταφορικά δηλώνεται η ιθαγένεια ενός τοπίου, το οποίο κινηματογραφεί σε μια εκδοχή ονείρου η  ευφάνταστη ματιά του ποιητή.
Είναι ευνόητο φαντάζομαι ότι δεν πρέπει να ζητούμε γεωγραφία στην Αμοργό. Η λέξη από το αρχαίο ρήμα “αμέργω” σημαίνει εκείνο που στραγγίζει, που συνθλίβει, που αποστάζει.”
Στο ποίημα αυτό, η θάλασσα, τα δένδρα, τα βουνά, ο ουρανός, δεν είναι αντίτυπα γεωγραφικά ενός χώρου Είναι στραγγισμένα, αποσταγμένα τοπία ψυχής.
Και η Αμοργός δεν είναι νησί.
Είναι μια κατάσταση του  πνεύματος.”

Σύμφωνα, άλλωστε, με το Μάνο Χατζιδάκη, τον καρδιακό του φίλο, “η Αμοργός είναι μνημειώδες έργο νεοελληνικού ποιητικού λόγου που ενώ συγχρόνως περιέχει όλη την ευρωπαϊκή θητεία του μεσοπολέμου, περιέχει βαθύτατα την ελληνική παράδοση …αλλά  δεν την εκμεταλλεύεται…”.

Κι όσοι έγραψαν για τον Γκάτσο, δεν έπαψαν να τονίζουν τη σύζευξη και την  αξιοποίηση, τη “γοητεία ,το θαύμα” του γαλλικού υπερρεαλισμού (Μπρετόν βέβαια) με τις ελληνικές λαϊκές ρίζες. Ο έρωτας και η δυτική ψυχανάλυση χέρι-χέρι δηλαδή …και όλα αυτά σ’ ένα βαθιά σεμνό ελληνικό παραδοσιακό τοπίο γεμάτο ελιές, περιστέρια, σταυραετούς, ανεμώνες, φουντουκιές…καλάμια, νούφαρα, παπαρούνες, τριφύλλι, σκίνους ..Γεμάτο αηδόνια, σπουργίτια, γλάρους, γκιώνηδες και σκίνους. Πλημμυρισμένο με χίλια τοπωνύμια ιστορικά  και με ονομασίες χόρτων που μυρίζουν θάλασσα κι Ελλάδα.

Δεν έχει σημασία ν’ αναλύσει κανείς αυτό το ποίημα -νησί! Αρκεί να κατανοήσει το θαύμα της σουρρεάλ συνύπαρξης όλων αυτών που προείπαμε (Ανατολής και Δύσης) μέσα σε μια ελληνικότητα πονεμένη, πικραμένη και απογοητευμένη που όμως παραμένει αξιοπρεπής. Κι ελπίζει. ..Έτσι, μαγικά, η ασυνεννοησία  των εικόνων μετατρέπεται σε συνάφεια αυτών των εικόνων του ποιήματος.

Ο τόνος, οι εικόνες, οι παρομοιώσεις κορυφώνονται πυραμιδωτά.
Με εκφράσεις του τύπου “όπως ο ξυλουργός κυνηγάει τους σκίνους”,  ή όπως “οι αστραπές αλωνίζουν τα νιάτα” ο Γκάτσος σκάβει για  την ελπίδα.
Λέει:

“Δεν ωφελεί το παράπονο.
Ίδια παντού θα’ ναι η ζωή.
Με το μαχαίρι ενός καημού στα μάγουλα της ελπίδας
Με το μαράζι μιας άνοιξης στα φυλλοκάρδια  του γκιώνη,
..φθάνει να βρεθεί ένα αλέτρι κι ένα δρεπάνι κοφτερό σ’ ένα χαρούμενο χέρι …
Φθάνει ν’ ανθίσει μόνο λίγο σιτάρι για τις γιορτές, λίγο κρασί για τη θύμηση ,λίγο νερό για τη σκόνη.”
Κάποια στιγμή επιτέλους όλα γίνονται φως.
Γυναίκα:
“Χρόνια και χρόνια πάλεψα ..με το χρυσάφι και τη φωτιά για να σου κάνω ένα κέντημα, ένα ζουμπούλι πορτοκαλιάς. Μαύρη μεγάλη μοναξιά  με τόσα πετράδια γύρω απ’ το λαιμό σου…”(…)

Μαύρη μεγάλη θάλασσα!

Μπορεί και ν’ αληθεύει η πηγή του Ανδρέα Καραντώνη ότι η Αμοργός γράφτηκε σε μια νύχτα.
Για να μείνει έτσι το αίνιγμα του “Αιώνιου Άγρυπνου” όπως θα ‘λεγε, ίσως κι  ο ίδιος.

Κι η Αμοργός …τώρα; Εδώ; 

Κολακεύεται να δημιουργεί νέες και ολοένα νέες εικαστικές αναγνώσεις κι εμπνεύσεις.

Στη Gallery “Art Prisma” στον Πειραιά ο κάθε ένας ζωγράφος  ανασύρει τη δική του εικόνα πια. Είναι ο εικαστικός τους λόγος επάνω στο ποίημα του Γκάτσου ένα  όμορφο και   μυστικό παιχνίδι με το τυχαίο που δημιουργεί συνεχώς νέες καταστάσεις. Πότε σαν αφέλεια, πότε σαν παιχνίδισμα, πότε ως μελαγχολικό σχόλιο ή απλά ως γνήσια παρουσία μορφής,  πότε ως οπτική χρωματική πλεκτάνη χρωμάτων. Λειτουργεί έτσι η έκθεση αυτή σαν μια εντυπωσιακή πανουργία των αισθήσεων και των χρωμάτων.

Νομίζω ότι η  φωτεινή πλευρά της ζωής  μα και μια λεπταίσθητη μελαγχολία   είναι το λυρικό στίγμα της έκθεσης  αυτής, που λειτουργεί από τις αρχές Ιουλίου έως τις τελευταίες ημέρες του Σεπτεμβρίου  από μια  αντιπροσωπευτική σύγχρονη ομάδα ζωγράφων που ξεκίνησε…ήρεμα και γλυκά στην γκαλερί Art Prisma, λίγες ημέρες μετά την απόφαση της πολιτείας μας να ξανανοίξει “τα “παράθυρα” στη ζωή και την κίνηση και να επιτρέψει  στην κοινωνία να συνεχίσει τους ρυθμούς της ..μετά τον εγκλεισμό του κορωνοιού.  Η μνήμη της ομορφιάς κι η κατάδειξή της μέσα από τα  χρώματα της Μεσογείου  φαίνεται  να πρωταγωνιστεί  στο κεφάλι των ζωγράφων που συμμετείχαν ..

Και τα χρώματα; Πράσινα
Και  μπλε …πρώτα- πρώτα.
Θαλασσινά τοπία…
Πού και πού, ένα κορίτσι σε κατάδυση στο βυθό, άλλοτε πάλι ξαπλωμένο, ή όρθιο και μελαγχολικό, ό,τι κι αν σημαίνει αυτό.
Μα και απλώς πέτρες. Ονειρώδες το πλαίσιο παντού …

Ίσως έτσι έπρεπε να γίνει.

Πώς αλλιώς να τιμηθεί … η  ζωή που πατά το θάνατο.
Ο έρωτας που νικά και ανθίζει εις βάρος της ερήμωσης..
Πώς αλλιώς να …”βγούμε σε μιαν άλλη ακρογιαλιά ”. Φωτεινή.

https://artviews.gr/%ce%b5%ce%b9%ce%ba%ce%b1%cf%83%cf%84%ce%b9%ce%ba%ce%ae-%ce%ad%ce%ba%ce%b8%ce%b5%cf%83%ce%b7-%ce%b3%ce%b9%ce%b1-%cf%84%ce%b7%ce%bd-%ce%b1%ce%bc%ce%bf%cf%81%ce%b3%cf%8c-%cf%84%ce%bf%cf%85/

Ιnfo έκθεσης

Gallery ArtPrisma
Κουντουριώτου 187, 18535 Πειραιάς

Διάρκεια
‘Εως Τετάρτη 30 Σεπτεμβρίου 2020

Στην ομαδική έκθεση συμμετέχουν οι εικαστικοί:
ΡΕΝΑ ΑΒΑΓΙΑΝΟΥ-ΜΑΓΔΑ ΑΠΟΣΤΟΛΟΥ-ΚΑΤΙΑ ΒΑΡΒΑΚΗ-ΕΙΡΗΝΗ ΚΑΝΑ-ΠΕΤΡΟΣ ΚΑΡΑΒΕΒΑΣ-ΒΑΣΙΛΗΣ ΚΑΡΑΚΑΤΣΑΝΗΣ-ΚΑΤΕΡΙΝΑ ΚΟΚΚΙΝΑΚΗ-ΣΠΥΡΟΣ ΛΥΤΡΑΣ-ΙΩΑΝΝΑ ΜΙΧΟΠΟΥΛΟΥ-ΑΦΡΟΔΙΤΗ ΣΕΖΕΝΙΑ-ΣΩΤΗΡΗΣ ΣΟΡΟΓΚΑΣ-ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ ΣΙΑΓΚΡΗΣ-ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΣΟΦΡΑ-ΔΕΣΠΟΙΝΑ ΤΣΑΚΝΗ-ΜΑΡΙΤΑΣΑ ΤΣΙΜΠΛΑΚΗ-ΗΛΙΑΣ ΧΑΡΑΛΑΜΠΑΚΗΣ