Γράφει ο Κώστας Ευαγγελάτος
Ζωγράφος, Λογοτέχνης, Θεωρητικός της τέχνης
Ο Σπύρος Παπαλουκάς γεννήθηκε το 1892 στη Δεσφίνα Φωκίδας. Διδάχθηκε την τέχνη της αγιογραφίας κοντά στον συντοπίτη του Νίκο Παπακωνσταντίνου. Το 1909 έγινε δεκτός στην Σχολή Καλών Τεχνών, όπου φοίτησε με δάσκαλο τον Σπύρο Βικάτο. Στη διάρκεια των σπουδών του έλαβε πολλά βραβεία και από το 1916 που αποφοίτησε συνέχισε τις σπουδές του στο Παρίσι. Το 1921 επέστρεψε στην Ελλάδα και ακολούθησε τον Ελληνικό Στρατό, ως επίσημος εικονογράφος της Μικρασιατικής εκστρατείας. Τα έργα του αυτά αν και εκτέθηκαν στο Ζάππειο το 1922 χάθηκαν πιθανότατα την ίδια χρονιά στην καταστροφή της Σμύρνης, με το τραίνο που τα μετέφεραν εκεί. Επιστρέφοντας από την Μικρά Ασία, εγκαταστάθηκε στην Αίγινα.
Τον Νοέμβριο του 1923, επισκέφθηκε το Άγιο Όρος, με τον φίλο του συγγραφέα Στρατή Δούκα και έμεινε μέχρι τον Νοέμβριο του 1924. Στην μυσταγωγική ατμόσφαιρα της Αθωνικής Πολιτείας εμπνεύστηκε ζωγραφίζοντας τις μονές, τις σκήτες, την βλάστηση και τα λιμάνια της. Ανέφερε για την επίδραση της βυζαντινής τέχνης: « Εκεί πάνω στον Άθω είδα καθαρά πως η τέχνη σε κάθε μεγάλη εποχή της δεν είναι παρά φόρμα και χρώμα που έπρεπε να έχουν ανταπόκριση σε μια «μορφή», ένα σύνολο αισθητικών κανόνων, που σύμφωνα με αυτό ένας λαός και σε μια εποχή θεραπεύουν τις ανάγκες της ζωής». Μελέτησε εμπεριστατωμένα τους τρόπους της βυζαντινής ζωγραφικής κάνοντας αντίγραφα από πολλά έργα εκκλησιαστικής τέχνης. Ένα σύνολο αυτής της σειράς έργων του εκτέθηκε το 1924 στην Θεσσαλονίκη. Μετά πήγε στην Λέσβο, που φιλοτέχνησε πολλές τοπιογραφίες με το χαρακτηριστικό κολορίστικο στυλ του.
Το 1925 έγινε καθηγητής ελεύθερου και διακοσμητικού σχεδίου στη Βιοτεχνική Σχολή. Το 1927, κέρδισε στον πανελλήνιο διαγωνισμό για την εικονογράφηση του μητροπολιτικού ναού της Ευαγγελίστριας της Άμφισσας, με ομόφωνη απόφαση της κριτικής επιτροπής. Το 1932 ολοκλήρωσε την πρωτότυπη για τα δεδομένα εικονογράφηση του ναού. Στην δεκαετία 1930 -1936 εξέθεσε έργα του με την Ομάδα «Τέχνη» της οποίας ήταν ιδρυτικό μέλος και τον Σύνδεσμο Ελλήνων Καλλιτεχνών. Δίδαξε στη Σιβιτανίδειο Σχολή και σχεδίασε σκηνικά για το Εθνικό Θέατρο και τον Θίασο της Κοτοπούλη. Επιμελήθηκε προσόψεις κτιρίων, όπως η μπλε πολυκατοικία στα Εξάρχεια, διακόσμησε τη Μονή Μεγάλου Σπηλαίου στην Κρήτη και το Αρχαιολογικό Μουσείου Ηρακλείου.
Το 1940 διορίσθηκε σύμβουλος χωροταξίας του Δήμου Αθηναίων και διευθυντής της Δημοτικής Πινακοθήκης Αθηνών. Από το 1943 έως το 1951 δίδαξε μαθήματα ελεύθερου σχεδίου στην Αρχιτεκτονική Σχολή του Εθνικού Μετσόβειου Πολυτεχνείου. Το 1948 βραβεύτηκε στην Πανελλήνιο Καλλιτεχνική Έκθεση και συμμετείχε σε ομαδικές εκθέσεις στο εξωτερικό. Το 1956 εκλέχθηκε Καθηγητής της ΑΣΚΤ. Δίδαξε στο εργαστήριο ζωγραφικής μόνο ένα χρόνο, μέχρι το 1957 που αποβίωσε στην Αθήνα. Η Εθνική Πινακοθήκη διοργάνωσε αναδρομική έκθεση των έργων του το 1976.
Είχα επισκεφθεί φοιτητής την μεγάλη αυτή έκθεση ανακαλύπτοντας κάθε φορά και κάτι νέο στην ιδιότυπη τεχνοτροπική του έκφραση. Μια σειρά με θαλασσογραφίες της Πάρου του θύμιζε συνθέσεις του εξπρεσιονιστή Νόλντε. Με ανάλογη έκθεση τον τίμησε το Πνευματικό Κέντρο Δήμου Αθηναίων το 1982. Η Πινακοθήκη του Δήμου Αθηναίων τίμησε τον Παπαλουκά το 2018, με την έκθεση «Τέχνη και Εποχή. Η συλλογή της Πινακοθήκης Δήμου Αθηναίων μέσα από τα μάτια του Σπύρου Παπαλουκά». Ακολούθησαν πολλές εκθέσεις και εκδόσεις με ενότητες της πολλαπλής δημιουργικής του κατάθεσης.
Η εκφραστική κατάθεση του Παπαλουκά είναι καθοριστική σε πολλά επίπεδα για την νεοελληνική τέχνη. Με βαθιά περισυλλογή και προσήλωση μελετά σε βάθος και διερευνά τους βυζαντινούς θησαυρούς και αντλεί από εκεί βασικές και διαχρονικές αισθητικές πληροφορίες. Σε αντίθεση με τον εμβληματικό αγιογράφο και συγγραφέα Φώτη Κόντογλου, ο οποίος επιχειρεί την φανατική αντιγραφική αναβίωση μορφών της αυστηρής βυζαντινότροπης παράδοσης, αρνούμενος επιθετικά τον μοντερνισμό, ο Παπαλουκάς αξιοποιεί αυτή την παράδοση με στοχασμό και αφομοιωτική εργατικότητα.
Από τα σύγχρονα ρεύματα της εποχής του επιλέγει τα δομικά στοιχεία που ανταποκρίνονται στην προσωπική αναζήτησή του. Από τον Σεζάν διδάσκεται την γεωμετρικότητα και την ανάλυση της σύνθεσης. Από τον Γκωγκέν ενθαρρύνεται να διατηρήσει την συχνά διακοσμητική χρήση της γραμμής, να υψώσει τον ορίζοντα μέχρι τα όρια της ζωγραφικής επιφάνειας και να τολμήσει ζωηρές συζυγίες και ενορχηστρώσεις συμπληρωματικών τόνων με έντονα φωβιστικά περιβλήματα. Ενώ με αφετηρία τους ιμπρεσιονιστές συνθέτει συμπλέγματα με στίγματα και φωτεινά σημεία. Γενικά τα έργα του συνδυάζουν τα νεωτεριστικά διδάγματα των Σεζάν, Ματίς, Βαν Γκόγκ, Σινιάκ, Σερά, με την ιερή πνευματικότητα των βυζαντινών αγιογραφιών, με προσωπική όμως αποκρυστάλλωση και άμεσα αναγνωρίσιμο ύφος.
Δούλευε μόνο με τρία βασικά χρώματα: κίτρινο, κόκκινο, μπλε, μαζί βέβαια με το λευκό. Χρησιμοποιούσε στην τεχνική του τρεις βασικές κλίμακες χρωμάτων: την νεοιμπρεσιονιστική για το ύπαιθρο, την ελαφριά βυζαντινή και τη βαριά βυζαντινή για τις μορφές. Με αυτή την μέθοδο και τον διαιρετισμό του χρώματος στην επιφάνεια απέδωσε με λιτότητα τις αποχρώσεις και το φως του τοπίου, την ευμετάβλητη διαύγεια της ατμόσφαιρας με επάλληλες πινελιές. Με σταθερό σχέδιο αναπαριστά με γραμμές και φωτεινές τονικότητες τις μορφές σε εσωτερικούς χώρους και δόμησε οργανικά τις συνθέσεις στο εξωτερικό περιβάλλον.
Η αφοσίωση του Σπύρου Παπαλουκά στο δίπολο φύση και τέχνη όρισε διαχρονικά και το αισθητικό αποτέλεσμα της τέχνης του. Μαζί με τους Μαλέα, Παρθένη, Μπουζιάνη, Ν. Λύτρα, Οικονόμου, Βιτσώρη, Στέρη, Χατζηκυριάκο-Γκίκα, Εγγονόπουλο, Κοντόπουλο, Σπυρόπουλο, Γαίτη ανανέωσε το παραδοσιακό κατεστημένο.
Η ιστορικός τέχνης Ελένη Βακαλό επισημαίνει: «Ο ρυθμός όπως τον επεδίωξε σε όλο το έργο του, δικαιώνει τη γλώσσα της τέχνης καθώς μεταφέρει το νόημα στην οπτική του πραγματοποίηση». Η επίδραση της δημιουργίας και της διδασκαλίας του στους σύγχρονους ζωγράφους ήταν υποδειγματική και χρήσιμη, αφού με την συστηματική αισθητική του έρευνα, τον προσανατολισμό του και την διαχρονική σύζευξη των μοτίβων προσέγγισε με πρωτοτυπία, ποιότητα και εκφραστικό πλούτο την έννοια της εικαστικής ελληνικότητας.
