Γράφει ο Γιώργος Δήμος
«Ο άνθρωπος με την κινηματογραφική μηχανή», του πρωτοπόρου σκηνοθέτη και θεωρητικού του κινηματογράφου, Τζίγκα Βερτόφ, σίγουρα δεν πρόκειται για μια απλή ταινία. Ο Σοβιετικός κινηματογραφιστής ξεκίνησε να γυρίζει τη βωβή, πειραματική ταινία το 1926, θέλοντας να απαθανατίσει τη ζωή στην Ουκρανία, την εποχή εκείνη, και την ολοκλήρωσε 3 χρόνια αργότερα, οπότε και κυκλοφόρησε, με συνολική διάρκεια 1 ώρα και 8 λεπτά. Το καινοτόμο φιλμ του Βερτόφ, όμως, δεν είναι ένα προπαγανδιστικό ντοκιμαντέρ, όπως είναι για παράδειγμα, «Η Γη» (1930), του Αλεξάντρ Ντοβζένκο, ή «Το τέλος της Αγίας Πετρούπολης» (1927) και η «Θύελλα στην Ασία» (1928), του Βσέβολοντ Πουντόβκιν. «Ο άνθρωπος με την κινηματογραφική μηχανή», παίζει σε ταχύτητα σχεδόν 4 φορές πιο «γρήγορη» από εκείνη της μέσης ταινία της δεκαετίας του 1920, και έχει αισθητικά και φιλοσοφικά περισσότερα κοινά με το σινεμά του Σεργκέι Μ. Αϊζενστάιν, διαθέτοντας, όμως, ένα εντελώς δικό του χαρακτήρα.
Η επιρροή της θρυλικής ταινίας του Βερτόφ, τόσο στο avant-garde σινεμά, όσο και στη Nouvelle Vague της Γαλλίας, όπου ο Ζαν-Λυκ Γκοντάρ, ο Ζαν-Πιέρ Γκορίν και άλλοι μαρξιστές auteurs του κινήματος, δημιούργησαν, σαν φόρο τιμής στο σκηνοθέτη, την κολεκτίβα Dziga Vertov Group, είναι ολοφάνερη και επέμεινε με την ίδια ισχύ, για πολλές δεκαετίες.
Ο Βερτόφ, που θα μπορούσε ορθότερα να περιγραφεί ως κινηματογραφιστής και όχι απλά ως σκηνοθέτης, χρησιμοποιεί στον «Άνθρωπο με την κινηματογραφική μηχανή» πολλές επαναστατικές τεχνικές, που αργότερα υιοθέτησαν σκηνοθέτες, από τη Λένι Ρίφενσταλ και τον Ζαν Κοκτώ, ως τον Κάρολ Ριντ.
Τα θέματα που πραγματεύεται η ταινία είναι τόσο καθημερινά, όπως είναι η σκληρή δουλειά στη φάμπρικα, όσο ανθρώπινα, όπως η γέννηση ενός μωρού (μια σκηνή που μετά την επιβολή του Κώδικα του Χέυς στο Χόλυγουντ, έγινε διαβόητη στη Δύση για την αμεσότητά της, και τη μιμήθηκε ο Σταν Μπράκατζ, μεταξύ άλλων, όταν κινηματογράφησε τη γέννηση της κόρης του), αλλά και μεγαλειώδη, όπως είναι τα ολυμπιακά αθλήματα. Πειραματιζόμενος με ένα μέσο που τότε ήταν μόλις 30 χρονών, ο Βερτόφ βρήκε πολλούς νέους δρόμους μπροστά του και τους διέσχισε, όχι για να διαφημίσει το κομμουνιστικό καθεστώς, αλλά, θα έλεγε κανείς, εν μέσω ενός καθεστώτος φοβερής λογοκρισίας, καταφέρνοντας τελικά να «νικήσει» με την καλλιτεχνική του υπεροχή.
Η ταινία του Βερτόφ είναι από τη μία πλευρά ένα sui generis και μια ιδιαίτερη στιγμή στην ιστορία του σινεμά, που είναι μάλλον αδύνατο να επαναληφθεί. Ταυτόχρονα, όμως, «Ο άνθρωπος με την κινηματογραφική μηχανή» εμπεριέχει τόσο το μέλλον, όσο και ολόκληρο το παρελθόν του κινηματογράφου. Εκτός από τη σοβιετική παράδοση, που τότε ακόμα εξελισσόταν στα χέρια του Αϊζενστάιν, του Ντοβζένκο, του Πουντόβκιν και του ίδιου του Βερτόφ, η ταινία έχει αναφορές και στους αδερφούς Λυμιέρ (με τη λήψη από τις ράγες του τρένου και εκείνο να βρίσκεται εν κινήσει επάνω τους), τον Μαν Ραίη και τον Ντυσάν (με τις διάφορες λήψεις διπλής έκθεσης, «double exposure»), τον βρετανικό κινηματογράφο (με την τεχνική «freeze point», που χρησιμοποιούσε και ένας νεαρός ακόμα και σχεδόν άγνωστος, Άλφρεντ Χίτσκοκ) και φυσικά τον Ντ. Γ. Γκρίφιθ, που σαν «πατέρας» του σινεμά, είχε ήδη εισάγει τις περισσότερες τεχνικές που αποτέλεσαν το στάνταρντ για όλους τους χολιγουντιανούς κινηματογραφιστές που ήρθαν μετά από εκείνον.
Έτσι ο Βερτόφ, τουλάχιστον από τη δεκαετία του 1930 και ύστερα, δικαίως αντιμετωπίστηκε από θεωρητικούς και μη του σινεμά ως ένας παγκόσμιας εμβέλειας δημιουργός και όχι ως ένας Πολωνός ή Σοβιετικός καλλιτέχνης, με εμφανή ημερομηνία λήξης. Αυτός είναι, άλλωστε, και ο λόγος που αγαπήθηκε τόσο από μεταγενέστερους δημιουργούς, που συχνά δεν είχαν την παραμικρή σχέση με τον μαρξισμό ή την ΕΣΣΔ του Στάλιν.
Ο Βερτόφ έκανε 17 ταινίες, πολλές από τις οποίες ήταν ντοκιμαντέρ, με διάρκεια περίπου μία ώρα και δέκα λεπτά η καθεμία. Για την εποχή του, μια εποχή πυρετώδους δημιουργίας κινηματογραφικών ταινιών σε ολόκληρο τον κόσμο, η φιλμογραφία του είναι σχετικά μικρή. Εκείνος, άλλωστε, πέθανε το 1954, μόλις 58 χρονών. Ανάμεσα στις ταινίες του ξεχωρίζουν, πέρα από την εν λόγω, το «Κινηματογράφο-Μάτι» (1922) και το «Τρία τραγούδια για τον Λένιν» (1934).
«Ο άνθρωπος με την κινηματογραφική μηχανή» είναι μια «οικογενειακή» παραγωγή, όπως και οι περισσότερες άλλες του, με τον αδερφό του, Μιχαήλ Κάουφμαν, ως διευθυντή φωτογραφίας, και τη σύζυγό του, Γελιζαβέτα Σβίλοβα, ως υπεύθυνη για το εκπληκτικό «μοντάζ». Ο Κάουφμαν είναι, επίσης, ο «Άνθρωπος» του τίτλου, που βρίσκεται πίσω από τη θαυματουργό κάμερα. Εκτός από το Κίεβο και την Οδησσό, που βρίσκονται σήμερα εντός των συνόρων της Ουκρανίας, υπάρχουν και λήψεις από τα πέριξ της Μόσχας, και άλλες τοποθεσίες στη σημερινή Ρωσία. Βλέποντας την ταινία ξανά το 2022, υπό τη σκιά του πολέμου που έχει ξεσπάσει μεταξύ των δύο χωρών, δεν μπορεί κανείς παρά να συγκρίνει την κατάσταση τότε με τώρα και να διακρίνει τον ξεπεσμό που έχει υποστεί η ανεξάρτητη από το 1991 και ύστερα Ουκρανία, χάρη στις ενέργειες της υπερδύναμης στην οποία βρισκόταν προσαρτημένη. Εκατό χρόνια μετά την ταινία του Βερτόφ, μια τόσο όμορφη και χαρισματική χώρα όσο η Ουκρανία, όχι μόνο δεν έχει καταφέρει να ορθοποδήσει, αλλά συνεχίζει να δέχεται «χτυπήματα» από τη Ρωσία, η οποία μοναδικό στόχο της έχει να την κατακτήσει ξανά.
Δείτε ολόκληρη την ταινία στο YouTube:
