Γράφει ο Κώστας Ευαγγελάτος,
Ζωγράφος, Λογοτέχνης, θεωρητικός της τέχνης
Ο Τζέιμς Ένσορ / James Ensor γεννήθηκε στο Βέλγιο το 1860, από Άγγλο πατέρα και Φλαμανδή μητέρα. Οι γονείς του ήταν ιδιοκτήτες καταστημάτων με αντίκες και παράξενα συλλεκτικά και τουριστικά αντικείμενα. Ο Ensor σπούδασε στην Βασιλική Ακαδημία Καλών Τεχνών στις Βρυξέλλες και μετά τρία χρόνια επέστρεψε στην Ostende, όπου στην σοφίτα του οικογενειακού του σπιτιού διατήρησε ένα στούντιο μέχρι το 1917.
Έζησε το μεγαλύτερο μέρος της ζωής του στην γενέθλια πόλη του Ostende, σημαντική τουριστική πόλη, πραγματοποιώντας μόνο τρία ταξίδια στη ζωή του: στο Παρίσι, στο Λονδίνο και στην Ολλανδία. Εξέθεσε για πρώτη φορά έργα του το 1881. Το 1883 έγινε ιδρυτικό μέλος της βελγικής ομάδας καλλιτεχνών και διανοούμενων «Les XX» /«Οι Είκοσι», μια ομάδα με στόχο την προώθηση νέων καλλιτεχνικών εξελίξεων στην Ευρώπη, η οποία έδρασε για δέκα χρόνια.
Ο ίδιος ήταν ιδιαίτερα δηκτικός και επικριτικός σχολιαστής της εποχής και των γεγονότων της. Στο τέλος της δεκαετίας του 1880 το έργο του θεωρήθηκε από τολμηρό έως ιδιαίτερα προκλητικό. Ανάπτυξε «εκλεκτική συγγένεια» με τις τεχνικές του Van Gogh την ίδια εποχή, χωρίς να έχει υπάρξει κάποια επαφή μεταξύ τους. Στράφηκε επίσης στη συγγραφή και την μουσική. Η περίοδος από το 1880 έως το τέλος του αιώνα θεωρείται η πιο εμπνευσμένη και δημιουργική στην πορεία του Ensor.
Κατά το Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο παρέμεινε στην πόλη του, συνεχίζοντας πάντα να ζωγραφίζει. Στο εξωτερικό ο Ensor απόκτησε φήμη και όνομα δασκάλου και δεχόταν επισκέψεις από καλλιτέχνες άλλων χωρών. Στο Βέλγιο το αποκορύφωμα της επίσημης αναγνώρισης της αξίας του από το κράτος έφτασε το 1929 όταν χρίστηκε βαρόνος από τον βασιλιά Albert, θαυμαστή του δημιουργικά ελεύθερου έργου του. Το 1933 τιμήθηκε με το μετάλλιο της Λεγεώνας της Τιμής. Ο ιδιόρρυθμος και πειραματιστής James Ensor πέθανε στην πολυζωγραφισμένη από το χέρι του Οστάνδη το 1949.
Στα έργα του μάσκες, δαίμονες, φαντάσματα, δαιμονικές φιγούρες σχολιάζουν γεγονότα και προσωπικότητες αλλά και τις υπαρξιακές ανησυχίες του καλλιτέχνη, ενώ αποκαλύπτουν την έλξη που του ασκεί το μακάβριο. Αν και ενίοτε χαριτολογεί απαλύνοντας την σκοτεινή μακάβρια τέχνη. Υπήρξε βέβαια θαυμαστής της λογοτεχνίας του Edgar Allan Poe. Ο Ensor ταυτόχρονα επιδείκνυε μοναδική ευαισθησία στο φως και τις λεπτομέρειες στα χαρακτικά και την τοπιογραφία, ενώ η ιδιαίτερη ματιά του πάνω στα γνωστά χριστιανικά θέματα είναι αποκαλυπτική.
Η αγάπη του Ensor για την τέχνη της χαρακτικής εκφράστηκε μ’ ένα μανιφέστο που έγραψε το 1935, στο οποίο σημείωνε: «Χαρακτική, τέχνη του σκαλίσματος, μετουσιωμένη από μυστήριο, πικάντικη τέχνη αλχημείας και απόσταξης, τέχνη διαβολική που μοσχοβολά θειάφι και υδράργυρο, τέχνη που την υπηρετούν ισχυρά οξέα, τέχνη που την τροφοδοτούν αναβράζοντα άλατα, τέχνη άυλων αποσταγμάτων, τέχνη καυστική, μεταλλική, αντιακαδημαϊκή, τέχνη των ευγενών και των ανδρείων στην καρδιά και στις αισθήσεις…».
Στην έκδοση του καταλόγου που συνόδευσε την ομότιτλη έκθεση χαρακτικής του Τζέιμς Ένσορ στο Μουσείο Μπενάκη που διοργανώθηκε στην Αθήνα το 2009 με έργα προερχόμενα από τη Συλλογή KBC Group Collection του Βελγίου, η Μάρθα Χαλικιά, επιμελήτρια της έκθεσης, μαζί με τον Ξαβιέ Τρικό, αναφέρει ενδεικτικά: «Η απόρριψη της ανερχόμενης αστικής τάξης εν μέσω μιας κοινωνικής ανακατάταξης με βίαιες πολλές φορές εξάρσεις, αποτέλεσμα της έντονης βιομηχανοποίησης του Βελγίου στα τέλη του 19ου αιώνα, καθώς και η μεταφυσική αύρα που λούζει τα όνειρα και τους εφιάλτες του, είναι στοιχεία που ολοκληρώνουν το κεκλεισμένων των θυρών φαντασμαγορικό του καταφύγιο».
Επισημαίνει επίσης καίρια: «Η εικαστική του γραφή γίνεται φορέας των παιδικών του βιωμάτων. Με καυστικό αξιοπερίεργα αντικείμενα, κοχύλια, σπάνια βαλσαμωμένα ψάρια, τέρατα, μάσκες καρναβαλιού, παλιά βιβλία, χαρακτικά, κινέζικες πορσελάνες, πολυάριθμα εξωτικά και ετερόκλητα ενθύμια για τουρίστες». Αυτό το άναρχο περιβάλλον «αποτελεί μια μοναδική γέφυρα με το αλλόκοτο, το σημείο επαφής με την αστική τάξη, η οποία προμηθεύεται από εκεί κοστούμια και αντικείμενα για το ξακουστό καρναβάλι της Οστάνδης».
«Από τη θάλασσα του Βορρά χρησιμοποιεί το φως… συντροφεύεται από το θάνατο για να μιλήσει καλύτερα για τη ζωή» και «Τα προσωπικά του φαντάσματα χορεύουν στο τρελό ρυθμό του καρναβαλιού, αλλάζουν φύλο και ηλικία, σαρκάζουν… Για λίγο, λησμονεί πως υπάρχει στα στενά όρια της ζωής, για λίγο περνά στην άλλη σκοτεινή».
Στην έκθεση παρουσιάστηκαν οξυγραφίες, χαλκογραφίες και βελονογραφίες, δύο άλμπουμ με λιθογραφίες και ένα μπαλέτο-παντομίμα, του οποίου δούλεψε τη μουσική, το σενάριο, τα σκηνικά και τα κοστούμια. Οι ιδιότυπες χαράξεις του εκφράζουν την γοητεία, τις αντιθέσεις και τις συντηρητικές παραδόσεις της κοινωνίας στην οποία έζησε και χωρίζεται σε πέντε ενότητες: αυτοπροσωπογραφίες, Χριστός, σάτιρα-καρικατούρα, φανταστικό, τοπία της Οστάνδης.
Όντως και απροκάλυπτα τα έργα του συνταιριάζουν δόσεις οξύτητας και τρυφερότητας και σκιαγραφούν εικονοπλαστικά και ελεύθερα τον κόσμο, τον υλικό και τον άυλο, της εποχής και του περιβάλλοντος που έζησε ο James Ensor, μάλλον αγνοημένος για την πρωτοποριακή εκδοχή του. Μετά από πολλές απορρίψεις το 1920 είδε την αξία του να αναγνωρίζεται.
Μέσα από το έργο του ο Ένσορ εξέφρασε με τα αλλόκοτα και μασκοφόρα όντα του, με κριτική διάθεση την γοητεία, τις αντιθέσεις, την πίστη και τις παραδόσεις της κοινωνίας στην οποία έζησε. Μοναχικός και απαισιόδοξος, στάθηκε σε όλη την καλλιτεχνική του πορεία ένας αδέσμευτος θαυμαστής αλλά και σκληρός επικριτής της παράλογης πραγματικότητας συχνά με δηκτικό χιούμορ και ίχνη ευθυμίας. Κορυφαία μορφή της βελγικής ζωγραφικής υπήρξε βασικός πρόδρομος του εικαστικού εξπρεσιονισμού, ξεκινώντας την έρευνα του από την μελέτη των ιμπρεσιονιστών, ενώ καθόρισε σημαντικά τον συμβολισμό του τέλους του 19ου καθώς και τον σουρεαλισμό και τον ντανταϊσμό του 20ου αιώνα. Οι αλλόκοτες, εφιαλτικές μορφές, οι μάσκες, το καρναβάλι, η αλλαγή ρόλων και η σάτιρα του, που διαγράφονται με μυστηριώδεις χρωματικές αντηχήσεις, μας καθηλώνουν άμεσα.
