Γράφει ο Κώστας Ευαγγελάτος
Ζωγράφος, λογοτέχνης, θεωρητικός της τέχνης
Με το τέλος του αποτρόπαιου ανεπανόρθωτα Β’ Παγκόσμιου Πόλεμου το 1944 αρχίζει η μεταπολεμική περίοδος της σύγχρονης τέχνης που θάλεγα ότι καθορίζεται και δραστηριοποιείται ενδεικτικά μέχρι και το 1964-65. Στην εικοσαετία αυτή το μεν Παρίσι, στο οποίο έχουν γίνει αποδεκτά τα μεγάλα καλλιτεχνικά κινήματα των αρχών και της μεσοπολεμικής περιόδου του εικοστού αιώνα, εγχώρια και εισαγόμενα, τα δεινά του πολέμου και ιδιαίτερα της ναζιστικής κατοχής έχουν αποδυναμώσει την τεράστια εμβέλεια της ρηξικέλευθης ευρωπαικής πρωτεύουσας. Αντίθετα στην νέα μητρόπολη της τέχνης του Νέου Κόσμου, την Νέα Υόρκη, με την οικονομική ακμή της ευνοούνται νέες εκδοχές της πρωτοπορίας και κατά κάποιο τρόπο «περιθάλπονται», «φιλοξενούνται» και «μεταναστεύουν» οι ευρωπαικές ιδέες και αισθητικές νόρμες της εποχής, τις οποίες οικειοποιούνται οι δημιουργοί.
Η αποδοχή βέβαια των μοντερνιστικών τάσεων στην Νέα Υόρκη των μεταπολεμικών μορφών έκφρασης, σε όλο το εικαστικό φάσμα, είχε ρίζες σε καλλιτέχνες που είχαν δράσει καίρια στον μεσοπόλεμο και ενδυναμώθηκε με την σωτήρια καταφυγή από την Ευρώπη και ιδιαίτερα την Γαλλία κάποιων κορυφαίων καλλιτεχνών εκεί για να αποφύγουν τις τρομερές συνέπειες του πολέμου, της ναζιστικής θηριωδίας και του ρατσιστικού ολοκαυτώματος.
Χαρακτηριστική είναι η περίπτωση του Λευκορώσου Οσίπ Ζάντκιν, ο οποίος λόγω και της εβραϊκής καταγωγής του, κατέφυγε από το Παρίσι στις ΗΠΑ, απ’ όπου μετά το τέλος του πολέμου επέστρεψε στο Παρίσι. Το 1962 εκλέχθηκε καθηγητής της Ακαδημίας Καλών Τεχνών του Παρισιού.
Τα βιογραφικά σημειώματα ορισμένων κορυφαίων καλλιτεχνών καταδεικνύουν το πνεύμα, τις τάσεις, τις συνθήκες και τις αναπόφευκτες επιλογές τους την εποχή εκείνη. Ιδιαίτερα αυτοί που έζησαν στα όρια μεταξύ της προπολεμικής και μεταπολεμικής τέχνης έθεσαν με τις δημιουργίες και τις απόψεις τους τις βάσεις της περίπλοκης αισθητικής συνέχειας που αναπτύχθηκε τόσο στο Παρίσι, όσο και στη Νέα Υόρκη. H ανανεωτική αυτή συνέχεια αναπτύχθηκε, προσανατολίστηκε και καταξιώθηκε μετά από έντονες κοινωνικοπολιτικές καταστάσεις και επιλογές, αλλά κύρια από αντιμαχόμενες θεωρητικές προσεγγίσεις και κυκλωματικές – κρατικές ή ιδιωτικές- νόρμες, τόσο αισθητικές, όσο πολιτικές και εμπορικές.
Η εικοσαετία της μεταπολεμικής τέχνης σημαδεύτηκε ιστορικά από σημαντικές απώλειες προσωπικοτήτων της τέχνης, αλλά και δυναμικές παρουσίες, συνεργασίες, ομάδες καλλιτεχνών και διανοητών, τολμηρά κινήματα αμφισβήτησης και εξπρεσιονιστικής αναμόχλευσης, λετριστικών επινοημάτων, σοκαριστικών performance αλλά και τάσεις αποκατάστασης παραγνωρισμένων παραδοσιακών πριμιτίφ εκφράσεων, όπως η νέγρικη και η αφροαμερικανική τέχνη, στην επιταγή της ανάδειξης της πολιτιστικής κληρονομιάς και της φυλετικής ευαισθητοποίησης. Κορύφωση της βέβαια η κριτική προσέγγιση της καταναλωτικής κοινωνίας και των κοινωνικών σχέσεων. Στις σημαντικές απώλειες καλλιτεχνών που η συνεισφορά τους στη διαμόρφωση της μοντερνιστικής κατάστασης υπήρξε σημαντική, είναι αυτή των αποβιώσαντων: Πιτ Μοντριάν το 1944, Λάζλο Μόχολι-Νάζι το 1947, Ανρί Ματίς το 1954, Μαξ Μπέκμανν το 1950, Ραούλ Ντυφύ το 1953, Φερνάν Λεζέ το 1955, Νικολά ντε Σταλ το 1955, Τζάκσον Πόλοκ το 1956, Ζωρζ Μπρακ το 1963, Αλμπέρτο Τζιακομέτι το 1966 κ.α.
Στη δεκαετία του 1960 στο Παρίσι ο Πιέρ Σουλάζ, με τις χειρονομιακές χρωματικές επιστρώσεις του προτείνει την χειραφέτηση από την εξάρτηση της φύσης, ενώ συνθέτουν ζωγραφικούς πίνακες με αφηρημένες συνθετικές διατυπώσεις οι Αλφρεντ Μανεσιέ, Ζαν Μπαζαίν, Χάνς Χάρτουγκ, Σέρζ Πολιακώφ. Επίσης εμφανίζονται τα έργα της op art με κορυφαίο εκπρόσωπο τον Βίκτορα Βαζαρελί και έργα κινητικής τέχνης στο χώρο με πρωτεργάτη τον Αμερικανό Αλεξαντερ Κάλντερ, οποίος την εποχή εκείνη εργάζεται και εκθέτει στο Παρίσι.
Το 1960 όμως ήταν μια καταλυτική χρονιά στην εικαστική σκηνή του Παρισιού με την θέσπιση από τον θεωρητικό Πιέρ Ρεστανύ του κινήματος του «Νέου-Ρεαλισμού», με σχετικό μανιφέστο που υπέγραψαν οι καλλιτέχνες που συμμετείχαν δηλώνοντας την συλλογική τους ταυτότητα και τις νέες αντιλήψεις τους για το «πραγματικό» και την συνειδητοποίηση της ανεξέλεγκτης πορείας του κόσμου προς τη μαζική κατανάλωση.
Στο «Σαλόνι του Μάη» συμμετείχαν μαζί οι βασικοί εκφραστές του κινήματος, όπως ο Σεζάρ, ο Αρμάν, ο Ιβ Κλάιν, ο Κρίστο με την Ζαν-Κλώντ, η Νίκι Ντε Σεν Φαλ, ο Ζαν Τινγκελί, Υβ Κλάιν, Νίκι ντε σεν Φαλ, ο Ραιμόν Χένς, ο Ντανιέλ Σποέρι κ.α. Εκεί εκτέθηκαν έργα από τεμαχισμένα πεταμένα αντικείμενα της αστικής και βιομηχανικής ζωής καθώς και το πρώτο συμπιεσμένο αυτοκίνητο, έργο του Σεζάρ, που ήταν η εκκωφαντική μαρτυρία της ταύτισης του καλλιτέχνη με την εποχή του και η απαρχή πολλών ανάλογων εφαρμογών σχετικών με τον επαναπροσδιορισμό της τεχνικής του κολλάζ και τα διάφορα readymade.
Στην Νέα Υόρκη, ήδη από το 1950 εμφανίζονται σημαντικά έργα αφαιρετικής νοοτροπίας, εξπρεσιονιστικής δύναμης, και γεωμετρικών μονοχρωμιών και εννοιολογικών προεκτάσεων. Το 1957 έγινε η διεθνής λετριστική έκθεση-Φανταστικό Μπαουχάους.
Ο «λετρισμός» είναι χαρακτηριστικό μεταπολεμικό κίνημα κριτικής της αστικής τάξης, στο πνεύμα του «ντανταισμού» στη διαμόρφωση του οποίου έπαιξαν καίριο ρόλο οι ιδέες του μαρξιστή Ανρί Λεφέβρ και του υπαρξιστή Ζαν Πολ Σάρτρ. Το 1959 παρουσιάστηκε στο MOMA η έκθεση «Νέες Εικόνες του Ανθρώπου» με αναφορές στα έργα των Τζιακομέτι, Ντυμπυφέ και Μπέικον. Την ίδια χρονιά ανθίζει δημιουργικά η λεγόμενη φωτογραφική σχολή της Νέας Υόρκης αξιοποιώντας τις θεωρίες της «Νέας οπτικής» του Μόχολι-Νάγκι. Το 1960 ο Κλέμεντ Γκρινμπεργκ εκδίδει την αισθητική μελέτη του «Μοντερνιστική ζωγραφική».
Μέχρι και τα μέσα της δεκαετίας του 1960 κυριαρχούν στα εκθεσιακά δρώμενα τα ονόματα των: Τζάκσον Πόλλοκ, Ελσγουόρθ Κέλι, Σαι Τουόμπλι, Φράνς Κλάιν, Βίλεμ ντε Κούνινκ, ‘Αντ Ράινχαρτ, Μόρις Λούις, Κένεθ Νόλαντ, ‘Ελεν Φρανκεντάλερ, Ρόμπερτ Ράιμαν, Φράνκ Στέλα, Τζάσπερ Τζόνς, Φίλιπ Γκάστον, Ρόμπερτ Μαδεργουέλ. Μαρκ Ρόθκο και δρουν πολλαπλά οι «ευέξαπτοι» αφηρημένοι εξπρεσιονιστές, στους οποίους συγκαταλέγονται οι Μπαζιώτης και Στάμος. Στο πεδίο της pop art πρωτοστατούν οι Κλάους Όλντεμπουργκ, Ρόι Λίχτενστάιν, Άντυ Γουόρχολ, με χάππενινγκς, περιβάλλοντα, κινούμενα σχέδια, action painting, προσανατολισμένα θεματογραφικά στην κριτική κοινωνικών σχέσεων, πολιτικών συμβάντων και του καλπάζοντος καταναλωτισμού με τις «αλλοτριωτικές» συστημικές συνέπειες.
