Γράφει ο Κώστας Ευαγγελάτος*

Σε μεγάλα διεθνή εικαστικά κέντρα έχουν διοργανωθεί πρόσφατα από Μουσεία Σύγχρονης Τέχνης, Γκαλερί, Oμάδες καλλιτεχνών και διανοητών, εκθέσεις αφιερωμένες στο κίνημα DADA, με ανάλογες αναφορές, αναβιώσεις έργων αλλά και δράσεων, που εδράζονται στα διδάγματα και τα πρότυπα του κινήματος. Αν και η κριτική θεώρηση όλων αυτών που έχουν γίνει μέχρι στιγμής απέχουν πρακτικά από τις πεποιθήσεις και τις προθέσεις του συγκλονιστικού αντιεξουσιαστικού κινήματος, αφού το παρουσιάζουν μουσειολογικά ή επαναλαμβάνουν σκηνοθετημένες ορισμένες από τις διάσημες performance των πρωτοπόρων του.

Το διεθνές κίνημα του “ντανταισμού” ανέθρεψε σαν ευρηματική “νταντά” για νήπια ο επαναστατικός 20ος αιώνας

Όμως, έστω και με αυτούς τους τρόπους, τα μηνύματα του “ντανταισμού” παραμένουν ηχηρά και επίκαιρα και όσοι διαθέτουν ανοικτές κεραίες συλλαμβάνουν το πηγαίο πνεύμα του, που τροφοδοτήθηκε κύρια, καταλυτικά και ιδιαίτερα από τον εισαγόμενο αισθητικό πρωτογονισμό των Αφρικανικών και υπερποντίων κτήσεων της Γαλλίας, της Βρετανίας, του Βελγίου και άλλων αποικιοκρατών της Ευρώπης.

Εν τούτοις, η μεγάλη έκθεση που παρουσιάστηκε το 2017-18 στο Μουσείο Ορανζερί στο Παρίσι φώτισε συγκριτικά και εντυπωσιακά ένα μεγάλο και μη ιδιαίτερα προβεβλημένο φάσμα όλων των συμβολικών αισθητικών πηγών που ώθησαν και ενδυνάμωσαν το dada αλλά και όλα τα προηγούμενα, σύγχρονα με αυτό καθώς και τα επόμενα από αυτό κινήματα του μοντερνισμού.

Το διεθνές κίνημα του “ντανταισμού”, που ανέθρεψε σαν ευρηματική “νταντά” για νήπια ο επαναστατικός 20ος αιώνας, προβάλλει εμφανώς τις προθέσεις του σε σχέση με τα άλλα μεγάλα εκφραστικά-στυλιστικά κινήματα –ισμων που εμφανίστηκαν πριν ή και παράλληλα του.

Διαφέρει από τον “κυβισμό” που ανατέμνει και αναδιπλώνει χωροχρονικά τη φόρμα του αισθητικού αντικειμένου, με κορυφαίους τους Μπράκ και Πικασσό.

O Βλαδίμηρος Μαγιακόφσκυ, ο ρώσος κορυφαίος επαναστάτης ποιητήςγινόταν έ να ζωντανό κινούμενο έργο τέχνης στις εκκεντρικές δημόσιες εμφανίσεις του

Τα έργα των κινημάτων αυτών απευθυνόντουσαν αρχικά σε ειδικούς και στο ελιτίστικο κοινό. Αντίθετα ο “ντανταισμός”, απαίτησε τη συμμετοχή του κοινού και τη “θορυβώδη” δημόσια εμφάνιση των μελών του. Πριν, τα έργα της πρωτοπορίας ήταν εκτεθειμένα στους συμβατικούς χώρους του ατελιέ, των γκαλερί, των ιδιωτικών και κρατικών συλλογών, αλλά δεν ήταν στη δημόσια καθημερινή σφαίρα και προσιτά με αμεσότητα.

Για να συνειδητοποιήσουμε την επαναστατικότητα αυτών των κινημάτων και τις τεράστιες ανατρεπτικές επιπτώσεις και προτάσεις τους είναι βασική η ιστορική μας προσέγγιση στην πρώιμη ρωσική avant-garde, από την οποία ξεκίνησε η σύγχρονη τέχνη και κύρια στον Βλαδίμηρο Μαγιακόφσκυ. Ο κορυφαίος επαναστάτης ποιητής, σε εκκεντρικές δημόσιες εμφανίσεις του γινόταν ένα ζωντανό κινούμενο έργο τέχνης. Ανάμεσα στα νέα δεδομένα για τους καλλιτέχνες-ερευνητές ήταν εκτός από τις μεθόδους της ψυχανάλυσης, τα επιτεύγματα της επιστήμης και της τεχνολογίας, επιτεύγματα που ήδη από την διατύπωση της θεωρίας της Σχετικότητας από τον Αινστάιν, είχαν επηρεάσει τις δυνατότητες πρόσληψης και απόδοσης του αισθητικού αντικειμένου, ιδιαίτερα στις πρώτες φάσεις του κυβιστικού κινήματος. Όλα αυτά τα δεδομένα διαμόρφωσαν την ανατρεπτικότητα των ντανταιστών ήδη από το 1915.

Στην δεκαετία λοιπόν του 1920-30 άνθισε ακάθεκτο το “ντανταιστικό” κίνημα και έγιναν πολλές εκθέσεις που απελευθέρωσαν τους καλλιτέχνες και το κοινό από τα παραδοσιακά πρότυπα της κλασικής τέχνης. Εκτίθενται έργα που προέρχονται από σκουπίδια, πολυθεαματικές συνθέσεις και ready mades, όχι με αρμονικούς άξονες αλλά με αντιθετικές τάσεις που φθάνουν μέχρι και την καταστροφή τους. Συλλήψεις αναρχικής εκφραστικής θεώρησης που το κάθε τι μπορεί να “είναι” έργο τέχνης, εφόσον ο καλλιτέχνης το υπογράφει. Κύριος θεμελιωτής των θεωρητικών αυτών απόψεων ο Μαρσέλ Ντυσάν, που διαδραμάτισε για δεκαετίες καθοριστικό ρόλο με την αναπροσαρμογή των ready mades, την ακύρωση της χρηστικής λογικής και της τεχνικής και γενικά την νοητική διεργασία πίσω από κάθε δημιούργημα.

Σε αίθουσα στη Ζυρίχη το 1916 καλλιτέχνες συνέλαβαν την ιδέα για μια παράσταση τύπου «καμπαρέ», με τραγούδια, απαγγελίες κειμένων, εκθέσεις έργων τους, ίδρυσαν το πρώτο Performance Center στην ιστορία

Όταν σε αίθουσα που νοίκιασαν στη Ζυρίχη το 1916, οι: Marcel Janco, Hugo Ball, Hans Richter,Tristan Tzara, Hans Arp, Fr. Picabia, Sophie Taeuber, Emmy Hennings, Richard Huelsenbeck και άλλοι καλλιτέχνες συνέλαβαν την ιδέα για μια παράσταση τύπου «καμπαρέ», με τραγούδια, απαγγελίες κειμένων, εκθέσεις έργων τους, ίδρυσαν το πρώτο Performance Center στην ιστορία.

Η κυκλοφορία του φυλλαδίου Cabaret Voltaire, η διάδοση των «ντανταϊστικών» κειμένων και η ίδρυση της γκαλερί Dada, συνέτειναν στην εξάπλωση του κινήματος.

Οι καλλιτέχνες του δυναμικού αντιεξουσιαστικού κινήματος, με τις ανατρεπτικές και ριζοσπαστικές τάσεις τους διατυπωμένες και γραπτά στα μανιφέστα τους, έδωσαν τις θεωρητικές αναφορές, αλλά και τις πρακτικές εφαρμογές των νέων εκφραστικών μέσων. Η ταυτόχρονη ανάπτυξη της πλήρους αποσύνδεσης του καλλιτέχνη από την ακαδημαική παράδοση, με έντονη εμβέλεια, συνέτειναν στην εμφάνιση και αποδοχή νεωτεριστικών μορφών εικαστικής έκφρασης.

Οι “ντανταιστές” εκτός από την προσθήκη πραγματικών αντικειμένων στα έργα τους, κάτι που έκανε με ιδιαίτερη επιτυχία ο Kurt Schwitters, πρόσθεσαν στα έργα τους στοιχεία ζωντανής παράστασης που πολλές φορές θύμιζε πρωτόγονες τελετουργίες. Με άμεσες ή έμμεσες αναφορές στην εκφραστική δύναμη του αυθόρμητου βασίστηκε η δημιουργία των κάθε μορφής έργων.

Βέβαια ο Μαρσέλ Ντυσσάν θεωρητικοποίησε τις νέες αισθητικές απόψεις, ο Λάσλο Μοχόλυ-Νάγκυ ανάπτυξε τεράστιες δυνατότητες με τα έργα του στο πεδίο των φωτογραφικών εφαρμογών, όπως τα φωτοκολλάζ, τα φωνητικά ποιήματα και οι εγκαταστάσεις στο περιβάλλον. Eπίσης ο Ραούλ Χάουσμαν με θεαματικό τρόπο πραγμάτωσε όλα εκείνα που πρότεινε στο θεωρητικό του κείμενο «Νέα Οπτική» ο Μοχόλυ-Νάγκυ.

Τυχαία αντικείμενα μεταμορφώθηκαν σε έργα τέχνης και ο Χάνς Άρπ είχε δηλώσει με ενθουσιασμό στη διάρκεια του Α΄ Παγκόσμιου: “…ενώ ο πόλεμος ήταν στο φόρτε του εμείς κάναμε πειραματική μοντέρνα τέχνη!”

Κυριολεκτικά στην έξαρση του κινήματος εφαρμόστηκε η ιδεολογική και αισθητική άποψη και θέση απόρριψης των κλασικών προτύπων, αστικών κατεστημένων προσεγγίσεων στο φαινόμενο της καλλιτεχνικής δημιουργίας.

Η έμπρακτη κατάργηση των στεγανών μεταξύ διαφορετικών μορφών έκφρασης και η αλλαγή των προτύπων με πρωτόγονα και τοτεμικά σύμβολα εξω-ευρωπαικών πολιτισμών μπόλιασαν το κορεσμένο πνεύμα των Ευρωπαίων με το γήινο, προγονικό και “άλογο” πνεύμα των Αφρικανών ενάντια σε δυτικούς θεμελιώδεις κανόνες και οπτικές.

Η έκθεση DADA-AFRICA κατέδειξε με εύληπτο τρόπο πως η αφρικανική λαική, θρησκευτική και έντονα παγανιστική τέχνη, ακόμη και τα αντικείμενα της μαγείας (βουντού) , ιδιάιτερα οι τελετουργικές μάσκες, είχαν επιρρεάσει όλους σχεδόν τους “υπερρεαλιστές” και τους “ντανταιστές”.

Μάλιστα ορισμένοι όπως ο Αντρέ Μπρετόν, ο Γκιγιόμ Απολλιναίρ, ο Πάμπλο Πικασσό, ο Μαξ Έρνστ, κριτικοί τέχνης, συλλέκτες όπως ο Πώλ Γκιγιώμ κ.α. είχαν αποκτήσει μεγάλες”πολύτιμες” συλλογές με “νέγρικα”, “βαρβαρικά” έργα των ανώνυμων πριμιτίφ Αφρικανών καλλιτεχνών.

Έργα πρότυπα που επηρεάζουν σύγχρονους καλλιτέχνες μέχρι και σήμερα.

*Ο Κώστας Ευαγγελάτος είναι Ζωγράφος, Λογοτέχνης, Θεωρητικός της τέχνης