Γράφει ο Κώστας Ευαγγελάτος*
Η «γραμματογραφία» ή «λετρισμός» από το λατινικό ουσιαστικό letter, είναι μια εικαστική τεχνοτροπία που διεθνώς ονομάζεται λετριστική τέχνη -lettrisme.
H «γραμματογραφία» θεωρείται κατ’εξοχή κίνημα των τελευταίων δεκαετιών, ανάλογο και συναφές με την Poesia Visiva / Οπτική ποίηση και την Conceptual art / Εννοιακή ή Εννoιολογική τέχνη.
Έχει όμως, ίσως περισσότερο από κάθε άλλο κίνημα τις ρίζες της στην αρχαιότητα. Είναι γνωστά τα «Τεχνοπαίγνια» των αρχαίων Ελλήνων συγγραφέων, τα «Carmina figurata» του Πορφύριου, βυζαντινού αυλικού ποιητή του Μεγάλου Κωνσταντίνου καθώς και πολλά εικονογραφημένα κείμενα σε βίβλους και ειλητάρια του Μεσαίωνα, που βρίθουν από μικρογραφίες, λεκτικούς συνδυασμούς και φράσεις ή κείμενα, που σαν αποτέλεσμα στα μάτια του σύγχρονου θεατή, έχουν την δημιουργία μιας εικαστικής μορφοποιημένης εικόνας, η οποία συντίθεται δια της γραφής.
Το αρχαιότερο δείγμα μιας σημαντικής «λετριστικής» γλυπτικής στο διαδεδομένο αρχαικό μοτίβο της μνημειακής, λατρευτικής και επιτύμβιας «φαλλικής» φόρμας, θάλεγα ότι είναι για το σύγχρονο βλέμμα μας, η περίφημη στήλη με τον «Κώδικα του Χαμουραμπί» του 1754 π.Χ., που εκτίθεται στο Μουσείο του Λούβρου.
Ο σημερινός φιλότεχνος διακρίνει ένα επιβλητικό φαλλόσχημο μαύρο βασάλτη, που σε συνδυασμό με την ανάγλυφη αναπαράσταση στην κορυφή του είναι χαραγμένοι στην επιφάνεια του, με σφηνοειδή γραφή οι νόμοι της Μεσοποταμίας.
Ανάλογα πολλά επιγράμματα σε αρχαία μνημεία, κείμενα και ονόματα ηρώων ή αθλητών σε αφιερωματικές στήλες και δομικά σπαράγματα, συνειρμικά παραπέμπουν σε μια σχεδόν αδιόρατη αλλά υπαρκτή εικαστική διάσταση σύμφωνα με τις ευρείες παραδοχές της σύγχρονης αισθητικής ικανή να μπολιάσει τη δημιουργική φαντασία.
Η «λετριστική τέχνη» στα πλαίσια των πολλαπλών και πολυεπίπεδων αναζητήσεων της σύγχρονης τέχνης ουσιαστικά ξεκίνησε από την λογοτεχνία και τις απόπειρες πειραματικής γραφής και αυτόματης έκφρασης που διερεύνησε δημιουργικά.
Διαφέρει όμως από την «Οπτική Ποίηση» που στόχο της έχει να δώσει στην ποίηση εικαστικούς τρόπους με σχηματοποιήσεις, εικονογραφημένα κείμενα, λεκτικούς αυτοματισμούς και χειρόγραφα ποιητικά Καλλιγράμματα / Calligrammes, όπως εκείνα του Μαλλαρμέ, του Απολλιναίρ, του Μαρινέτι, και πολλών άλλων εκφραστών των πρωτοποριακών μεθόδων του μοντερνισμού και των επιγόνων του μέχρι σήμερα.
Ένα οπτικό σχηματισμό, στον οποίο το λεκτικό και το εικαστικό υλικό συνυπάρχει, σε μια σύνθεση ενός οργανικά αισθητικού αποτελέσματος
Ο Ιταλός θεωρητικός της Οπτικής Ποίησης - Poesia Visiva, Εμίλιο Ίσγκρο / Emilio Isgrò (γεν. 1937) δίνει τον ορισμό της σαν «ένα οπτικό σχηματισμό, στον οποίο το λεκτικό και το εικαστικό υλικό συνυπάρχει, σε μια σύνθεση ενός οργανικά αισθητικού αποτελέσματος».
Η «γραμματογραφία» όμως συγγενεύει περισσότερο με την εννοιακή η εννοιολογική τέχνη, που έχει πολλαπλότητα εκφραστικών μέσων με στόχο την διατύπωση και οπτικοποίηση της ιδέας του καλλιτέχνη. Κύριο χαρακτηριστικό της εννοιακής τέχνης που άνθισε στην δεκαετία του 1960 και δίνει ακόμα πολυσήμαντους καρπούς, σε συνδυασμό με τα εκφραστικά δεδομένα της εποχής μας και του διαδικτυακού παγκόσμιου πεδίου, είναι «η έρευνα της σχέσης Ιδέας και εικαστικού αποτελέσματος». Στα πλαίσια της εννοιακής τέχνης χρησιμοποιούνται γραπτά κείμενα και καταγράφονται θεωρητικές απόψεις για την Τέχνη, την γλώσσα, φιλοσοφικά και κοινωνιολογικά πορίσματα. Τελικά οδηγείται στην θεώρηση ότι «η ιδέα του καλλιτέχνη υπερισχύει της εικαστικής μορφής του έργου».
Η «λετριστική τέχνη» έχει άξονα και στόχο της την δημιουργία εικαστικών μορφών με την χρήση γραμμάτων και κειμένων. Αντλεί το συνθετικό γραφολογικό υλικό από όλα τα πεδία των γλωσσών (νεκρών και ζωντανών) , των λέξεων, των γραπτών συμβόλων, των μαθηματικών τύπων και όλων των συναφών γραφικών απεικονίσεων και επιγραφών, που με την βασική τεχνική της συμπύκνωσης – αραίωσης των στοιχείων διαγράφουν ποικιλότροπα μορφές και φόρμες στο χώρο. Υπερισχύει δηλαδή της αρχικής σύλληψης η ιδεογραφική τελική εικαστική μορφή του έργου.
Ο όρος «λετρισμός» διατυπώθηκε στο Παρίσι το 1945 από τον Ρουμάνο ποιητή, εικαστικό, κινηματογραφιστή και κριτικό Jean Isidore Isou
Ο όρος «λετρισμός» διατυπώθηκε στο Παρίσι το 1945 από τον Ρουμάνο ποιητή, εικαστικό, κινηματογραφιστή και κριτικό Jean Isidore Isou (1925-2007), που με αφετηρία τα νταναταιστικά και σουρρεαλιστικά πρότυπα και τον σύγχρονο ποιητικό λόγο οδηγήθηκε από το 1952 μέχρι το τέλος της ζωής του σε εικαστικές συνθέσεις κάθε μορφής.
Απαραίτητη βέβαια προϋπόθεση για την ενασχόληση με την «Γραμματογραφία» είναι το αδιάκοπο ταξίδι του καλλιτέχνη, στον χώρο της εγκυκλοπαιδικής γνώσης, της θεωρητικής έρευνας και της στοχαστικής εμπειρίας.
Η λογοτεχνία, η ζωγραφική, η παλαιογραφία, η αρχαιολογία, η αρχιτεκτονική, η επιγραφοποιία, οι αναθηματικές στήλες, τα ταφικά μνημεία, το σινεμά, το ντιζάιν αντικειμένων, η τυπογραφία, η φωτογραφία, η ψυχολογία, η φιλοσοφία, οι τεχνολογικές δυνατότητες του παρόντος και συμπερασματικά κάθε σύστημα γνώσης εμπλουτίζει την έμπνευση και την δημιουργική γραμματογραφική έφεση. Ιδιαίτερα την από την δεκαετία του 1980 και μετά η διάδοση και η χρήση της γραμματογραφικής έκφρασης ανέπτυξε μια pop διάσταση με διεθνή εμβέλεια.
Μπολιάστηκε επίσης με την ανάδειξη σύγχρονων καλλιτεχνών τόσο του Ασιατικού όσο και του Αραβικού κόσμου που αξιοποίησαν ευφάνταστα παραδοσιακά τους ιδεογράμματα, ιερά κείμενα και κώδικες, αλγεβρικές εξισώσεις και σύμβολα σε χαρακτικά έργα τους.
Σίγουρα οι σχηματικές μορφές που προβάλλουν από την συμπύκνωση και την αραίωση λέξεων, γραμμάτων και συμβόλων δεν είναι μόνο «λετριστικά» επινοήματα ή απλά χαριτωμένα «τεχνοπαίγνια». Είναι κωδικοποιημένα τοπία και παραστάσεις της προσωπικής γλώσσας και σκέψης του καλλιτέχνη καθώς και των ενσυνείδητων και υποσυνείδητων βιωμάτων του. Αναμοχλεύοντας τα δημιουργεί ιδεομορφικούς χώρους και τόπους, όπου τα γράμματα είναι τα δομικά στοιχεία και σύμβολα της έκφρασης και των αισθητικών του προθέσεων και των αέναων ζωτικών ερωτημάτων.
- Ο Κώστας Ευαγγελάτος, είναι ο Ζωγράφος, Λογοτέχνης, Θεωρητικός τέχνης.
