Γράφει η εικαστικός Ελένη Τσοτσορού

Ο Μαγικός Ρεαλισμός με συγκινούσε πάντοτε ως εικαστικό ρεύμα κι επειδή είναι κάπως ακαθόριστο και ρευστό σαν καλλιτεχνικό κίνημα στο μυαλό των περισσοτέρων από εμάς, αποφάσισα να κάνω μια προσπάθεια αποσαφήνισής του (όχι πως αυτό είναι εύκολο, ούτε φυσικά αυτά που θα ειπωθούν εδώ είναι χαραγμένα στην πέτρα και δεν επιδέχονται συζήτηση ή και αμφισβήτηση…).

Αρχικά να πούμε πως ο όρος “Μαγικός Ρεαλισμός” χρησιμοποιείται για πρώτη φορά από τον Γερμανό ιστορικό και κριτικό τέχνης Φραντς Ρο (Franz Roh), το 1925, στο βιβλίο του “Nach-Expressionismus, Magischer Realismus: Probleme der neuesten europäischen Malerei” (Μετα-Εξπρεσσιονισμός / Μαγικός Ρεαλισμός: Προβλήματα της νεότερης ευρωπαϊκής ζωγραφικής).
Ο όρος “Μαγικός Ρεαλισμός” χρησιμοποιείται για να δηλώσει την διαφοροποίηση του συγκεκριμένου ρεύματος από τον Εξπρεσσιονισμό, που επίσης βρίσκεται στο απόγειό του εκείνη την εποχή, στις αρχές του 20ού αιώνα, στην Γερμανία και χρησιμοποιείται εναλλακτικά με τον όρο “Neue Sachlichkeit / Νέα Αντικειμενικότητα”, που επίσης αναφέρεται στο συγκεκριμένο στυλ ζωγραφικής, στην Γερμανία.

Σε αντίθεση με τον Εξπρεσσιονισμό, (για τον οποίο θα μπορούσαμε να μιλήσουμε σε κάποιο άλλο κείμενο), που στοχεύει στην απόδοση έντονων, ακραίων συναισθημάτων, όπως είναι η φρίκη, η απόγνωση κι ο φόβος, χρησιμοποιώντας καθαρά και σκληρά χρώματα, έντονα περιγράμματα, ακραία δυναμικές γραμμές και παχιά πάστα χρώματος (δεν πρέπει να ξεχνάμε την φρίκη των δύο Παγκοσμίων Πολέμων που συνέβησαν ακριβώς εκείνην την εποχή – τα δύο αυτά ρεύματα ακμάζουν στο διάστημα του Μεσοπολέμου), ο μαγικός ρεαλισμός εστιάζει στην εξαιρετικά λεπτομερή απεικόνιση αντικειμένων αλλά και ανθρώπων, με ψυχρό και αποστασιοποιημένο τρόπο, σαν αποτύπωση μιας στιγμής παγωμένης στον χρόνο, γεγονός που προσδίδει στα εικονιζόμενα αντικείμενα μια εξωπραγματική, μυστηριακή αίσθηση.

Για να το εκφράσουμε με τα λόγια του Μάθιου Στρέτσερ, ενός συγγραφέα που έχει ασχοληθεί ιδιαίτερα με την μελέτη του Μαγικού Ρεαλισμού στην λογοτεχνία: “Μαγικός Ρεαλισμός είναι αυτό που προκύπτει όταν σε ένα εξαιρετικά λεπτομερές και πραγματιστικό πλαίσιο, εισβάλει κάτι πολύ παράξενο για να γίνει πιστευτό…”

Διότι εδώ πρέπει επίσης να τονίσουμε πως ο “Μαγικός Ρεαλισμός”, όπως άλλωστε και όλα τα άλλα καλλιτεχνικά ρεύματα (Ιμπρεσσιονισμός, Ρεαλισμός κλπ) αφορά όχι μόνον στις εικαστικές τέχνες, αλλά και στην Λογοτεχνία, την Μουσική, τον Κινηματογράφο και τελευταία ακόμη και στα βιντεοπαιχνίδια.

Δηλαδή ο Μαγικός Ρεαλισμός απεικονίζει λεπτομερώς έναν κόσμο πραγματικό αλλά αποτυπωμένο ψυχρά, ένα περιβάλλον καθημερινό και συνηθισμένο, μέσα στο οποίο όμως υπεισέρχονται στοιχεία απροσδόκητα και μυστηριακά, αλλά επιδιώκει επίσης να μας κάνει να δούμε την μαγεία που εμπεριέχεται στο τετριμμένο, στην πραγματικότητα που όλοι βιώνουμε. Αποδέχεται το υπερφυσικό και διαπραγματεύεται το εύρος των αντιδράσεών μας σε αυτό.
Έχει κοινά στοιχεία και συγγένεια με τον Φανταστικό Ρεαλισμό και την Μεταφυσική Τέχνη και πολλές φορές είναι δύσκολο να διαχωριστούν με σαφήνεια, τα όρια μεταξύ τους είναι θολά. Πολλοί καλλιτέχνες που υπηρετούν το συγκεκριμένο κίνημα, θα μπορούσαν να τοποθετηθούν σε οποιοδήποτε από τα προαναφερθέντα, ας πούμε “παρακλάδια”, ανάλογα με το έργο που εξετάζουμε ή την δημιουργική περίοδο της ζωής τους την οποία μελετάμε. Εξάλλου αυτές οι κατηγοριοποιήσεις δεν αφορούν στον καλλιτέχνη και την δημιουργική του διαδικασία, απλά μάλλον διευκολύνουν τον ιστορικό και τον κριτικό τέχνης στην μελέτη τους και την ανάλυση του έργου του κάθε καλλιτέχνη.

Ο καλλιτέχνης που θεωρείται πρόδρομος του Μαγικού Ρεαλισμού και που επηρέασε περισσότερο από οποιονδήποτε άλλον την εξέλιξή του είναι ο Ιταλός Τζόρτζιο ντε Κίρικο, με την “Μεταφυσική Τέχνη” του.

Γεννήθηκε στον Βόλο το 1888, καθώς ο πατέρας του, Εβαρίστο ντε Κίρικο ήταν μηχανικός και είχε αναλάβει την επίβλεψη της κατασκευής του Θεσσαλικού σιδηρόδρομου. Έτσι ο νεαρός Τζόρτζιο σπούδασε στην Ανώτατη Σχολή Καλών Τεχνών της Αθήνας με δασκάλους τους γνωστούς Έλληνες ζωγράφους Ροϊλό, Βολανάκη και Ιακωβίδη.

Ο ντε Κίρικο ζωγραφίζει τοπία με αγάλματα, απ’ όπου συνήθως απουσιάζουν οι άνθρωποι, με κτίρια που μοιάζουν εγκαταλελειμμένα κι έχουν μια απόκοσμη αίσθηση. Το έργο του ντε Κίρικο που παρουσιάζεται εδώ τιτλοφορείται “Αριάδνη” και είναι του 1913.

Ο Μαγικός Ρεαλισμός είναι ένα εικαστικό κίνημα που συγγενεύει με τον υπερρεαλισμό, αλλά διαφέρει από αυτόν, εξαιτίας του γεγονότος πως ενώ ο Μαγικός Ρεαλισμός επικεντρώνεται στο υπαρκτό αντικείμενο και την θέση που αυτό καταλαμβάνει στον κόσμο, στον υπερρεαλισμό ο καλλιτέχνης χρησιμοποιεί τα αντικείμενα αλλάζοντας τις μεταξύ τους σχέσεις, προσπαθώντας μέσω του έργου του να αποδώσει τους φόβους και τους εφιάλτες του και να μας κάνει κοινωνούς της υποκειμενικής του πραγματικότητας.

Γνωστοί Υπερρεαλιστές ζωγράφοι είναι π.χ. ο Βέλγος Ρενέ Μαγκρίτ, (1898-1967), ο Ισπανός Σαλβατόρ Νταλί, (1904-1989) και ο Γερμανός Μαξ Έρνστ, (1891-1976), όλοι ζωγράφοι του 20ου αιώνα.

Μπορούμε να καταλάβουμε τις διαφορές του Υπερρεαλισμού από τον Μαγικό Ρεαλισμό συγκρίνοντας κάποια έργα τους, με έργα γνωστών ζωγράφων του Μαγικού Ρεαλισμού, π.χ. της Αγγλίδας Κολίν Μπράουνινγκ (1918-2003), του Αμερικανού Πώλ Κάντμους (1904-1999) και του επίσης Αμερικανού Τζώρτζ Τούκερ (1920-2011).

Στα έργα των Υπερρεαλιστών ζωγράφων που παρατίθενται πιο πάνω είναι φανερό πως έχουν αλλοιωθεί οι σχέσεις μεταξύ των αντικειμένων που απεικονίζονται και οι καλλιτέχνες δίνουν μορφή στα όνειρα, τους φόβους και τους εφιάλτες τους.
Ας τα συγκρίνουμε λοιπόν με έργα των εκπροσώπων του Μαγικού Ρεαλισμού που αναφέραμε προηγουμένως.

Η διαφορά με τα προηγούμενα έργα, του ρεύματος του Υπερρεαλισμού
είναι φανερή. Τα έργα των ζωγράφων του Μαγικού Ρεαλισμού έχουν μια ατμόσφαιρα απόμακρη, ψυχρή, ονειρική, σαν να βλέπει ο θεατής στιγμιότυπο ταινίας παγωμένο στον χρόνο, ακόμη κι εάν κάποια εμπεριέχουν υπερβολή ή σατιρική διάθεση, όπως το έργο του Κάντμους, το οποίο κρύβει και ένα κοινωνικό σχόλιο για την εποχή του, αλλά και το έργο του Τούκερ, το οποίο εμφανώς αποτελεί σχόλιο για την κρατική εξουσία.

Ο μαγικός Ρεαλισμός χωρίζεται σε δύο μεγάλες υποκατηγορίες, που έχουν επηρεαστεί από τις φιλοσοφικές και πολιτικές ιδέες της εποχής: τους “Νεοκλασσικιστές” και τους “Βεριστές” (θα μπορούσαμε με επιφύλαξη να πούμε “Πραγματιστές”). Οι Νεοκλασσικιστές είναι συντηρητικών απόψεων και στοχεύουν στην διαχρονικότητα της καλλιτεχνικής δημιουργίας, σχεδιάζοντας εκ του φυσικού, ενώ οι Βεριστές είναι αριστερών πολιτικών πεποιθήσεων, ριζοσπαστικά σύγχρονοι για την εποχή τους και προσπαθούν να αποδώσουν το χάος το οποίο βίωνε ο άνθρωπος της εποχής, να ξεγυμνώσουν τον εαυτό τους καυτηριάζοντας την υποκρισία και τις κοινωνικές συμβάσεις. Ένας από τους σημαντικότερους εξ ’αυτών είναι ο Ότο Ντιξ, που σοκάρει με την ωμότητα αλλά και την αλήθεια των έργων του.

Οι δύο αυτές υποκατηγορίες του Μαγικού Ρεαλισμού γνωρίζουν ευρύτατη διάδοση στην κεντρική Ευρώπη (αρχικά στην Γερμανία και την Ιταλία και μετά στις Κάτω Χώρες (Ολλανδία και Βέλγιο), την Αυστρία, την Γαλλία ακόμη και στην Ρωσία) τις δεκαετίες του 1920 και 1930, δηλαδή στην περίοδο του Μεσοπολέμου, που γενικά είναι ένα χρονικό διάστημα ζυμώσεων και κοινωνικών αναταραχών, εξαιτίας των πληγών που είχε αφήσει ο Πρώτος Παγκόσμιος Πόλεμος και οι επιμέρους υπογραφείσες Συνθήκες.

Η άνθιση και εξάπλωση του Μαγικού Ρεαλισμού συνεχίστηκε και την δεκαετία του 1950, έφτασε μέχρι τις ΗΠΑ και την Λατινική Αμερική και σαν καλλιτεχνικό ρεύμα παραμένει ζωντανό έως τις μέρες μας. Στην πορεία του όμως αυτή άλλαξε και ενσωμάτωσε πολλά φανταστικά, υπερφυσικά και μαγικά στοιχεία, ακριβώς όπως συνέβη και με την λογοτεχνία, που άνθισε στην Λατινική Αμερική, στην Ισπανία αλλά και στις ΗΠΑ και την Βρετανία.

Γνωστοί εκπρόσωποι του Μαγικού Ρεαλισμού υπάρχουν πολλοί και από πολλές χώρες του κόσμου, από τις αρχές του 20ου αιώνα μέχρι και σήμερα. Μερικοί από τους πιο γνωστούς, κατά σειρά γέννησης είναι οι: Αντόνιο Ντόνγκι, Ιταλός (1897-1963), Κάρελ Γουίλινκ, Ολλανδός (1900-1983), Τζάρεντ Φρεντς, Αμερικανός (1905-1988),Φρίντα Κάλο, Μεξικανή (1907-1954, Χένρυ Κέρνερ, Αυστρο-Αμερικανός (1915-1991), Άιβιντ Έαρλ, Αμερικανός (1916-2000), Πρισίλα Ρόμπερτς, Αμερικανή (1916-2001), Άλεξ Κόλβιλ, Καναδός (1920-2013), Αντόνιο Λοπέζ Γκαρσία, Ισπανός (1936-…), Γκαγιάν Χατσατουριάν, Αρμένια (1942-2009), Νίκολας Ζαλέφσκι, Ουκρανός (1951-…), Μοχάμεντ αλ Ραγουάς, Λιβανέζος (1951-…), Ντίνο Βαλς, Ισπανός (1959-…), Μαρτσέλα Ντονόζο, Χιλιανή (1961-…), Αλεξέι Αντρέεφ (Άλεξ Αντ), Ουκρανός (1962-…), Σιμφίγουε Ντζούμπε, ΝοτιοΑφρικανός (1990-…).

Ακολουθούν δείγματα από έργα τους.

Η αλήθεια είναι πως είναι πολύ δύσκολο να διακρίνει κάποιος ομοιότητες μεταξύ της αρχικής εμφάνισης του Μαγικού Ρεαλισμού και των έργων που κατηγοριοποιούμε ως έργα Μαγικού Ρεαλισμού σήμερα.

Τι ομοιότητες μπορεί να υπάρχουν ανάμεσα στα σοκαριστικά, καυστικά έργα του Ότο Ντιξ, που αποτυπώνει την ασχήμια και την παρακμή της γερμανικής μπουρζουαζίας του Μεσοπολέμου, η οποία προσπαθεί να ξεχάσει την δυστυχία και τις χιλιάδες των αναπήρων που κυκλοφορούν παντού στην χώρα, επιδιδόμενη σε γλέντια χωρίς τέλος, με τα ατμοσφαιρικά, υποβλητικά έργα του Αντόνιο Λοπέζ Γκαρσία, ο οποίος μπορεί να μας συγκινήσει απεικονίζοντας έναν νιπτήρα και που με κάποιον μυστηριώδη τρόπο κατορθώνει να μας κάνει, μέσα από αυτό, κοινωνούς μιας αδιόρατης θλίψης και μοναξιάς;

Υπάρχει σύνδεση μεταξύ των μυστηριακών έργων του Ντίνο Βαλς, με τις αναφορές τους σε Μεσαιωνικούς εσωτεριστικούς θρύλους ή ακαθόριστες ιατρικές πράξεις (λόγω και του παρελθόντος του ζωγράφου, που απίστευτο αλλά αληθινό, είναι αυτοδίδακτος ζωγράφος, έχει όμως σπουδάσει Ιατρική), που σε εκπλήσσουν με την λεπτομέρεια, την σχεδιαστική δεινότητα και την χρωματική λεπτότητα κι ευαισθησία, με τα έργα της Χιλιανής Μαρτσέλα Ντονόζο, που βρίθουν μαγείας και μυθικών πλασμάτων, (συμβαδίζοντας με την αντίστοιχη Λατινοαμερκανική λογοτεχνική παράδοση του Μαρκές, της Αλιέντε αλλά και του Βρετανού Νηλ Γκάιμαν και του Καναδού Σαρλ ντε Λιντ), που παρουσιάζουν σαν κάτι συνηθισμένο την συγκατοίκηση με πνεύματα, μαγικά πλάσματα κι ανθρώπους με υπερφυσικές δυνάμεις;

Νομίζω πως μπορεί να δει κάποιος πράγματι ένα νήμα που να συνδέει όλα αυτά:
την σκοτεινή ατμόσφαιρα των έργων του Ότο Ντιξ και τα παραμορφωμένα σαν μάσκες καλλικάντζαρων πρόσωπα των μοντέλων του, με τα ξωτικά της Ντονόζο, την θύελλα χρωμάτων της Χατσατουριάν και την αίσθηση μεσαιωνικής τοιχογραφίας που αποπνέουν τα έργα του Ντίνο Βαλς. Το νήμα που τα συνδέει είναι η διάθεση να ειδωθεί η μαγεία της ζωής και να αναγνωρίσουμε το θαύμα στο τετριμμένο, ενώ οι καλλιτέχνες προσπαθούν να μας κάνουν να εστιάσουμε στην ανθρωπιά μας, σε όλα εκείνα τα στοιχεία που χρειάζεται να κρατήσουμε ζωντανά μέσα μας.