Γράφει ο Κώστας Ευαγγελάτος*

Η θεωρητική αναλυτική περιγραφή και προσέγγιση του φαινομένου και της διαδικασίας της εικαστικής έκφρασης και του ουσιαστικά βιωμένου αποτυπώματος της έχει άμεση σχέση με την προσέγγιση της δημιουργικής ιδιοσυγκρασίας του καλλιτέχνη, κατά τον ίδιο περίπου τρόπο, που η κατανόηση της ερωτικής πράξης είναι ταυτισμένη με την ψυχοσωματική ενέργεια, που συνήθως κορυφώνεται με φαντασιώσεις και σπάνια με τη μέθεξη της συνουσίας.

Η εντρύφηση σε φιλοσοφικά δοκίμια και διάφορες θεωρητικές απόψεις για την τέχνη μας διαφωτίζουν σχετικά. Όμως μόνο μία μέθοδος που βασίζεται, στην υποκειμενική εμπειρία, μπορεί να μας οδηγήσει σε μία προσέγγιση αυτού του «κάτι», που όπως το κύτταρο αποτελεί τη βάση της ζωής, αποτελεί το στίγμα της καλλιτεχνικής δράσης.

Η πραγματοποίηση των εικαστικών αναζητήσεων σε σχέση με το Σύμβολο, την έννοια του ατομικού και γενετικού στοιχείου, που ελλοχεύει σε κάθε έργο τέχνης, που αναπαράγεται σε κάθε συντονισμένο νου διαιωνίζεται με αισθητική υπόσταση. Αληθεύει ότι το σύμβολο σαν σχηματική μορφή και μυστηριακή προέκταση της ιστορικής κοινωνικής εμπειρίας υφίσταται μια κληρονομική μετάλλαξη και η ανάλογη χρήση του το αναγεννά ή το ναρκώνει. Επίσης είναι παραδεκτό ότι η πολύπλοκη και πολλές φορές αντιφατική φύση της καλλιτεχνικής δημιουργίας, είναι για τον γνήσιο καλλιτέχνη μια υπαρξιακή ανάγκη, εφάμιλλη με τις ζωτικές ανάγκες και ροπές του.

Αυτό λοιπόν το δημιουργικό «κάτι» αποτελεί την εικαστική ουσία των μορφικών ή αμορφικών και κατ’ επέκταση συμβολικών εικόνων, της συνεχούς δημιουργικής ροής του υποκειμενικού, αλλά ταυτόχρονα και αντικειμενικού κόσμου του καλλιτέχνη, σε συνάρτηση με τον κόσμο των ιδεών και παραστάσεων – εμπειριών, που φωλιάζουν στην ατομική του ύπαρξη.

Η συνάρτηση αυτή μέσα από μια φυσιολογική διεργασία κρίσης – σύγκρισης – επιλογής και κατάταξης οδηγεί από το φαινομενικό μηδέν σε μια νέα οπτική πραγματικότητα. Η πορεία ερμηνείας και διερεύνησης αυτού του «κάτι» έχει δώσει επαγωγικά διάφορα συμπεράσματα: Προέλευση του έργου τέχνης κατά τον Μάρτιν Χάιντεγκερ είναι η Τέχνη, που είναι κατ’ ουσία Ποίηση. Μέσα στο καλλιτεχνικό έργο ενεργοποιείται η Αλήθεια, που είναι η αποκάλυψη των όντων μέσα στο Είναι τους.

Η δημιουργική φανέρωση ενός κόσμου είναι ό,τι βασικότερο μπορεί να επιτύχει το καλλιτέχνημα. Άρα η εικαστική αναγωγή στο Σύμβολο της ουσίας του έργου τέχνης γίνεται μέσα από το αέναο «συμβάν» της Αλήθειας.

Βέβαια ο Φρειδερίκος Νίτσε αποδίδει τη γένεση του καλλιτεχνήματος στη διαμάχη του Απολλώνιου με το Διονυσιακό στοιχείο και κατά τον Άλμπερτ Ντύρερ η Τέχνη βρίσκεται μέσα στη φύση και πρέπει να την αποσπάσει με τη σπουδή του ο καλλιτέχνης.

Κατά την ψυχαναλυτική άποψη του Φρόυντ, η καταπιεσμένη «λίμπιντο» εκφράζεται με την τέχνη, που αντικατοπτρίζει το άρρωστο «εγώ» ζητώντας να απελευθερωθεί από τις συμβάσεις. Όλοι όμως συμφωνούν ότι βασικό στοιχείο για την αναγωγή στην ουσία της τέχνης είναι η Αλήθεια. Η αλήθεια, σαν συμφωνία της γνώσης με τα αντικείμενα, ωθεί προς το δημιουργείν.

Εάν δεχθούμε ότι το έργο τέχνης είναι προϊόν της ποιητικής συμφωνίας του εσωτερικού κόσμου του καλλιτέχνη με το αισθητικό αντικείμενο, που έρχεται στην οπτική πραγματικότητα, τότε κριτήριο αξιολόγησης του έργου αυτού είναι η ταύτιση του δημιουργού με το έργο του.

Άρα σύμφωνα με την άποψη αυτή, κριτήριο δεν παρέχει το έργο καθαυτό – το θέμα, η τεχνική αρτιότητα δεν επαρκούν – αλλά υπερέχει το εν δυνάμει προσωπικό ύφος – στίγμα του καλλιτέχνη που εμπεριέχεται σε αυτό.

Η αναπαράσταση της ζωής, που δεν είναι μία απλή μίμηση, αλλά αναπαράγει, αναδιαρθρώνει και αναδημιουργεί σε τελική φάση το φαινόμενο της ζωής μέσα από την εικαστική έκφραση, συντελεί στην εννοιακή τοποθέτηση του όρου καλλιτέχνης – εικαστικός δημιουργός. Έτσι όλοι οι –ισμοί σύμφωνα με την άποψη που προανέφερα έχουν κριτήριο αξίας που βασίζεται στην αναλογία της προσωπικής ταύτισης του εικαστικού καλλιτέχνη με αυτούς.

Υπάρχει εκφραστική βεβαιότητα στον καλλιτέχνη της Θήρας που απεικόνισε στις τοιχογραφίες του την Άνοιξη που μας τέρπει διακοσμητικά ακόμη και σήμερα! Υπάρχει ταύτιση του Τισιανού με την ανάδυση των ιδανικών μορφών του από το απαράμιλλο πλάσιμο των χρωμάτων, του Γιαν Βαν Άυκ με την εμμονή στην ιδιοφυή και λεπτομερή επεξεργασία της φύσης, του Ντομινίκ Ένγκρ με την φίνα αισθητική ανύψωση του νεοκλασικισμού, του Κλώντ Μονέ με τις συνθετικές παράλληλες χρώσεις από την πρόσπτωση του φωτός και τους αντικατοπτρισμούς των «νουφάρων» της διορατικότητας του, του «ντουανιέ-τελώνη» Ανρί Ρουσσώ με τον αφελή και αρχέγονο μοντερνισμό του, του Βασίλι Καντίνσκυ με την άμεση επαφή του με τις δυνάμεις του σύμπαντος και τα αφηρημένα συμπλέγματα του.

Δεν υπάρχει όμως ούτε ταύτιση, ούτε βεβαιότητα σε πολλούς «μεταμοντέρνους» καλλιτέχνες της εποχής μας, ιδιαίτερα σε όσους αναπαράγουν μιμητικά ρεαλιστικές εικόνες και με αντιγραφική διάθεση επαναλαμβάνουν το ασφαλές εμπορικά «παρελθόν».

Όλοι βέβαια ανάλογα με τις ικανότητες, τις μελέτες και τις ιδέες τους μπορούν να μετέχουν σε αυτό το συμβάν της εικαστικής έκφρασης. Η αναλυτική προσέγγιση λοιπόν της ατομικής εκφραστικής ενέργειας πηγάζει από μια διαδοχή καταγραφών και αποκρυσταλλώσεων που προεκτείνουν οπτικά και συμπληρωματικά το ελλιπές μέρος του κενού χώρου.

Η εννοιολογική τοποθέτηση του κάθε καλλιτέχνη ανάγεται και υπάγεται αναλογικά στις περιπτώσεις των μεγάλων δημιουργών της τέχνης, που πέτυχαν να φανερώσουν το προσωπικό τους όραμα, μέσα σε ένα σύστημα που καταπιέζει με εμφανείς φορείς την ανεξαρτησία τους και σε μια κοινωνία που στην πλειοψηφία της αδιαφορεί για την τύχη τους.

Μέσα στο αντιφατικό φάσμα του κόσμου και της ζωής η τέχνη είναι ένα αέναο συμβάν πολλαπλασιασμού της δημιουργίας. Παρόλη την πνευματική παρακμή και την θνησιγενή παραγωγή τέχνης, η πραγματική τέχνη σχεδόν με μια μεταφυσική δύναμη υπερνικά το χάος. Οι καλλιτέχνες – δημιουργοί που προβάλλουν το Είναι τους ταυτιζόμενοι με αυτό και το πνεύμα της εποχής τους παράγουν έργο διαχρονικό, ικανό να συγκινήσει και να αναμοχλεύσει ενεργητικά και γοητευτικά την ανθρώπινη συνείδηση.

* Ο Κώστας Ευαγγελάτος είναι Ζωγράφος, λογοτέχνης, θεωρητικός της τέχνης.