Ρεπορτάζ Ζέτα Τζιώτη 

Η ROMA GALLERY πρωτοποριακή όπως πάντα παρουσιάζει αυτές τις μέρες την καινούργια δουλειά του καταξιωμένου εικαστικού,  Δημήτρη Αληθεινού. Ο καλλιτέχνης με βαθύτατη αγάπη για την τέχνη δείχνει στο κοινό μια ενότητα έργων, που δούλεψε την περίοδο του εγκλεισμού, τα τελευταία δύο χρόνια. Έργα που πραγματεύονται τον θάνατο, τον έρωτα, τον στοιχειωμένο χρόνο και την αποσπασματική πραγματικότητα, όπως τη βιώνουμε στον καιρό της πανδημίας. Μια «οδυνηρή συμπόνια για την ανθρώπινη δυστυχία», τα έργα του, πυκνά σε συμβολισμούς και αλληγορική διάθεση, διαθέτουν υπαρξιακό βάθος και στοχαστικότητα. Συνδυάζουν τη σκληρότητα με την τρυφερότητα, ενώ διαπνέονται από μια δραματική και ποιητική ένταση.  

Στην έκθεση παρουσιάζονται δύο επιτοίχιες γλυπτικές εγκαταστάσεις και μια σειρά πίνακες από εύπλαστο αυτοξηραινόμενο πηλό. Κάθε εγκατάσταση αποτελείται από 32 κεφάλια με διαφορετικές εκφράσεις και μορφασμούς, που άλλοτε υποδηλώνουν απόγνωση και αγωνία, άλλοτε οδύνη και ειρωνεία. Τα κεφάλια, τοποθετημένα σε στρογγυλές βάσεις, που δεν είναι παρά καλυμμένα ρολόγια τοίχου εν λειτουργία, «ενεργοποιούνται» από ξύλινα χέρια. Συμπληρωματικές και ταυτόχρονα αυτόνομες, οι δύο εγκαταστάσεις συνομιλούν με τις «νεκρές φύσεις». Με τα συγκεκριμένα έργα ο Αληθεινός ανανεώνει αυτό το γνωστό είδος (genre), το οποίο αναφέρεται στη ματαιότητα της ύπαρξης. 

Φτιαγμένοι από πηλό τερακότα μέσα σε σιδερένια πλαίσια, οι πίνακες του Αληθεινού παραπέμπουν σε ραγισμένη, ξεραμένη γη. Πάνω σε αυτό το άνυδρο τοπίο ο καλλιτέχνης χαράζει επιγραφές που το ζωντανεύουν, αποσπάσματα από τη Γυναίκα της Ζάκυθος του Σολωμού και από τον Εκκλησιαστή. Πράγματι, κοιτώντας αυτούς τους πίνακες σκέφτεσαι ότι «τα πάντα προέρχονται από το χώμα και τα πάντα επιστρέφουν στο χώμα». Πάνω στους πίνακες ο Αληθεινός τοποθετεί ξύλινα χέρια, δείκτες ρολογιών, γράμματα και αριθμούς με ιδιαίτερο νόημα, όπως το 0 και το Θ, αλλά και ευρεθέντα αντικείμενα, όπως ένα αντίγραφο χειροβομβίδας. Η επανάσταση, τόσο στην τέχνη όσο και στην καθημερινή ζωή, ανέκαθεν ήταν σημείο αναφοράς για την καλλιτεχνική πρακτική του Δημήτρη Αληθεινού, και η νέα του έκθεση στην ROMA GALLERY έρχεται να το επιβεβαιώσει.  

Ο ιστορικός τέχνης και επιμελητής της έκθεσης Χριστόφορος Μαρίνος αναφέρει μεταξύ άλλων στο κείμενό του

«Υπάρχει άραγε στο Κακό, σε μια σκατένια ψυχή, «ἡ ἀπεθυμιὰ τοῦ παραμικροῦ καλοῦ;» διερωτάται ο Διονύσιος Σολωμός στο προφητικό του κείμενο Η Γυναίκα της Ζάκυθος και αυτή η απορία φαίνεται να διαπερνά το σκεπτικό της νέας έκθεσης του Δημήτρη Αληθεινού στην γκαλερί ROMA. Ο λόγος του Σολωμού διαποτίζεται με λεπτή ειρωνεία και με ουσιαστικές αλήθειες -για την ύπαρξη και την ανθρώπινη φύση- που ταρακουνούν και αφυπνίζουν τις επαναπαυμένες συνειδήσεις. Παρομοίως, η τέχνη του Αληθεινού αποσκοπεί στην πνευματική αφύπνιση, στηλιτεύοντας τον πεζό ορθολογισμό και αναδεικνύοντας τους «μακάβριους βρυχηθμούς» που αυτός καταπνίγει.

Όπως το κείμενο του Σολωμού, έτσι και τα έργα του Αληθεινού προειδοποιούν και προφητεύουν στηριζόμενα σε μια οραματική και φιλοσοφημένη θεώρηση του κόσμου. Προειδοποιούν και ξαφνιάζουν τον θεατή, όπως το φίδι με κεφάλι γυναίκας στην τοιχογραφία του Uccello στην Santa Maria Novella της Φλωρεντίας ή όπως η επιγραφή που συνοδεύει τον ξαπλωμένο σκελετό στην Αγία Τριάδα του Masaccio στον ίδιο ναό: «Αυτό που είσαστε ήμουνα, κι αυτό που είμαι θα γίνετε κι εσείς». 

…….”Στην έκθεση παρουσιάζονται δύο επιτοίχιες γλυπτικές εγκαταστάσεις και μια σειρά πίνακες από εύπλαστο αυτοξηραινόμενο πηλό. Τα έργα έγιναν τα δύο τελευταία χρόνια. Κάθε εγκατάσταση αποτελείται από 32 κεφάλια με διαφορετικές εκφράσεις και μορφασμούς, που άλλοτε υποδηλώνουν απόγνωση και αγωνία, άλλοτε οδύνη και ειρωνεία. Τα κεφάλια, τοποθετημένα σε στρογγυλές βάσεις, που δεν είναι παρά καλυμμένα ρολόγια τοίχου εν λειτουργία, «ενεργοποιούνται» από ξύλινα χέρια. Συμπληρωματικές και ταυτόχρονα αυτόνομες, οι δύο εγκαταστάσεις συνομιλούν με τις «νεκρές φύσεις». Με τα συγκεκριμένα έργα ο Αληθεινός ανανεώνει αυτό το γνωστό είδος (genre), το οποίο αναφέρεται στη ματαιότητα της ύπαρξης και των επίγειων απολαύσεων.  

Σε αντίθεση όμως με τις vanitas των Φλαμανδών ζωγράφων της Χρυσής Εποχής, τα ανθρώπινα κρανία που μεταχειρίζεται ο Αληθεινός διαθέτουν ζωντάνια και πολλαπλή εκφραστικότητα. Οι συνθέσεις του δεν είναι «άψυχες» όπως των Φλαμανδών, δεν υπενθυμίζουν δηλαδή απλώς τη θνητή φύση του ανθρώπου. Αντιθέτως, ο Αληθεινός εμφυσεί ζωή στα κρανία -στις μορφές, για να θυμηθούμε τον Henri Focillon– και τα μεταμορφώνει σε κεφάλια, σε χαρακτήρες με μοναδικά χαρακτηριστικά. Αν έπρεπε οπωσδήποτε να αναζητήσει κανείς μια καταγωγική σχέση για αυτά τα κεφάλια, το πιθανότερο είναι πως θα την έβρισκε στα Character Heads (1770-83) του Franz Xaver Messerschmidt. Με άλλα λόγια, τα κεφάλια του Αληθεινού αποτυπώνουν (όχι μόνο) ανθρώπινα συναισθήματα και την ανθρώπινη περατότητα, αλλά και την αγωνία της ανθρωπινότητας, όπως αυτή εκδηλώνεται πάνω σε ένα κεφάλι-κρανίο, σε ένα κρανίο που γίνεται -και λειτουργεί ως- κεφάλι.  

Ειδικά τα κεφάλια με τα αυτιά έχουν μια ειρωνική ένταση, ένα καρναβαλικό στοιχείο. Ο γκροτέσκος ρεαλισμός τους -ορισμένα από αυτά βγάζουν κοροϊδευτικά τη γλώσσα- εκμαιεύει το γέλιο, παραπέμποντας έτσι στον Ρώσο θεωρητικό Mikhail Bakhtin, ο οποίος, στο βιβλίο Ο Ραμπελαί και ο κόσμος του (1965), έκανε λόγο για έναν «κόσμο γυρισμένο ανάποδα», για την ανατροπή της κατεστημένης τάξης μέσω της αναγεννητικής δύναμης του γέλιου. Αντίστοιχα, στις εγκαταστάσεις του Αληθεινού οι κατηγορίες του ιερού και του βέβηλου, του υψηλού και του χυδαίου (υλισμού) συγχέονται, ενώ η αμφισημία θριαμβεύει. Μπροστά στα δύσμορφα κεφάλια του -κάποια μάλιστα είναι και αναποδογυρισμένα- οι αγέλαστοι νιώθουν αμήχανα, «ο άνθρωπος απελευθερώνεται από τον φόβο».

Κρίνοντας από το ενδιαφέρον του Αληθεινού για τον Μπόρχες, θα μπορούσαμε να υποθέσουμε ότι αυτές οι δύο γλυπτικές εγκαταστάσεις αποτελούν αποκύημα ενός προσωπικού εφιάλτη, εικόνες φρίκης και τρόμου που επανέρχονται επίμονα στα όνειρα του καλλιτέχνη (ως γνωστόν, οι εφιάλτες του Αργεντινού συγγραφέα ήταν ο λαβύρινθος, οι καθρέφτες και οι μάσκες). Μάλιστα, επειδή τα κεφάλια με τα ξύλινα χέρια έχουν ως έδρα τους τον χρόνο -έναν χρόνο τυλιγμένο, κρυμμένο, μυστικό-, ο συσχετισμός με την ονειρική διάσταση ή προέλευση αυτών των έργων φαίνεται όλο και πιο πιθανός. Σύμφωνα με τον Μπόρχες, «τα όνειρα είναι η αρχαιότερη αισθητική δραστηριότητα»2 και ως τέτοια σίγουρα δεν αφήνει ασυγκίνητο τον Αληθεινό.  

Φτιαγμένοι από πηλό τερακότα μέσα σε σιδερένια πλαίσια, οι πίνακες του Αληθεινού παραπέμπουν σε ραγισμένη, ξεραμένη γη. Σε αυτό το άνυδρο τοπίο ο καλλιτέχνης χαράζει επιγραφές που το ζωντανεύουν, αποσπάσματα από τη Γυναίκα της Ζάκυθος και τον Εκκλησιαστή. Πράγματι, κοιτώντας αυτούς τους πίνακες σκέφτεσαι ότι «τα πάντα προέρχονται από το χώμα και τα πάντα επιστρέφουν στο χώμα». Πάνω στην ανάγλυφη, γήινη επιφάνειά τους ο Αληθεινός τοποθετεί ξύλινα χέρια, κόκκινους δείκτες ρολογιών, γράμματα και αριθμούς με ιδιαίτερο νόημα (το 0 και το Θ), αλλά και ευρεθέντα αντικείμενα, όπως ένα αντίγραφο χειροβομβίδας. Αυτό το τελευταίο αντικείμενο, που ρίπτεται με το χέρι σε μια εμπόλεμη κατάσταση και είναι σύμβολο αντίστασης και κάθε ένοπλου αγώνα, έχει εδώ βαρύνουσα σημασία: επιβεβαιώνει κατά κάποιο τρόπο ότι η επανάσταση, τόσο στην τέχνη όσο και στην καθημερινή ζωή, ανέκαθεν ήταν σημείο αναφοράς για την καλλιτεχνική πρακτική του Δημήτρη Αληθεινού.”… 

“Πράγματι, την κατάλληλη στιγμή ο έρωτας είναι ικανός να φέρει την αναγέννηση. Και η γυναίκα, μέσω της γονιμότητας (το θέμα του τρίτου πίνακα με το 0 και το Θ), μπορεί να ξαναδώσει ζωή σε έναν ξεραμένο, καμένο τόπο, σε μια έρημη χώρα. Όπως η επανάσταση, έτσι και η ελπίδα δεν έρχεται τυχαία και οποτεδήποτε αλλά την κατάλληλη στιγμή. Οι επιγραφές του Αληθεινού δηλώνουν και φανερώνουν αυτή ακριβώς την κατάλληλη στιγμή, με τον ίδιο τρόπο που το κάνει η επιγραφή ενός ανώνυμου ξυλογλύπτη στον αρχιερατικό θρόνο, την οποία ο καλλιτέχνης είδε και θαύμασε κατά την επίσκεψή του στον Άγιο Αθανάσιο της Μυτιλήνης.   

Τα νέα του έργα, εκτός από οραματικά και σατιρικά, είναι και παραινετικά, προσφέρουν δηλαδή συμβουλές για τη ζωή αλλά και για την ίδια την τέχνη. Ας τον ακούσουμε με τη δέουσα προσοχή.  

Info έκθεσης

Δημήτρης Αληθεινός: « Για το καθετί υπάρχει ορισμένος χρόνος»

Roma Gallery

Επιμέλεια: Χριστόφορος Μαρίνος

3/2/2022 ως 15/3/2022