Η Έφη Μιχάλαρου είναι δημοσιογράφος, ειδικευμένη σε θέματα σύγχρονης τέχνης, κριτικός τέχνης και επιμελήτρια εκθέσεων. Τα τελευταία χρόνια το ενδιαφέρον της επικεντρώνεται στην επιμέλεια ατομικών και ομαδικών Εκθέσεων. Έχει εκδώσει δύο βιβλία της με συνεντεύξεις καλλιτεχνών, αρχιτεκτόνων, θεωρητικών και εκπροσώπων θεσμών, από την dreamideamachine.publications, ενώ από το 1996-2008, συνεργάστηκε στενά με τον μεγαλύτερο Έλληνα συλλέκτη και ένα από τους σημαντικότερους διεθνώς σύγχρονης τέχνης, Δάκη Ιωάννου.

Εμείς την συναντήσαμε λίγο πριν την Ημερίδα που οργάνωσε στις «Πλατφόρμες-Platforms 2021» για την “Θέση της Γυναίκας στη Σύγχρονη Τέχνη’’ και μιλήσαμε μαζί της.

Συνέντευξη στη Ζέτα Τζιώτη

-Θα ήθελα να ξεκινήσουμε την κουβέντα μας με το concept των εκθέσεων που έχετε διοργανώσει με τίτλο “Υφαίνοντας το Μέλλον” και την εμπειρία από συνάντησή σας με την Janine Antoni τον Ιανουάριο του 1996.

-Η συνάντησή μου, με την διεθνούς φήμης Αμερικανίδα καλλιτέχνιδα Janine Antoni, τον Ιανουάριο του 1996, ήταν αφετηρία και πηγή έμπνευσης της έκθεσης ‘’Υφαίνοντας το Μέλλον’’. Εργαζόμουν, στην έκθεση “Everything that’s Interesting is New” με έργα της Συλλογής Δάκη Ιωάννου που πραγματοποιήθηκε στον εκθεσιακό χώρο “Νίκος Κεσσανλής” στην Ανώτατη Σχολή Καλών Τεχνών και για 3 ολόκληρους μήνες, συναντιόμουν καθημερινά μαζί της.

Κοιμόταν στον εκθεσιακό χώρο και το βράδυ ήταν συνδεδεμένη με μία συσκευή χαρτογράφησης της ηλεκτρικής δραστηριότητας του εγκεφάλου, που κατέγραφε τα όνειρά της, όπου το πρωί τα ύφαινε την κουβέρτα με την οποία σκεπαζότανε σε έναν μεταμοντέρνο αργαλειό. Μέσα από αυτή την εμπειρία, συνειδητοποίησα πως η χειρωναξία, όπως την γνώριζα όλα αυτά τα χρόνια μέσα από την παράδοση, μετατρέπεται σε σύγχρονη τέχνη. Τότε υποσχέθηκα στον εαυτό μου, ότι κάποια στιγμή θα οργανώσω μια έκθεση με γυναίκες που θα χρησιμοποιούν παραδοσιακές μεθόδους και υλικά.

-Αυτή η σειρά εκθέσεων αναφέρεται στο κέντημα, το ράψιμο, την ύφανση στη σύγχρονη τέχνη, στις διαδικασίες δηλαδή που έπαιξαν καθοριστικό ρόλο κατά το παρελθόν στην κοινωνία, στην οικονομία, αλλά και την ιστορία. Μιλήστε μας για τις εκθέσεις αυτές.

-Είναι πολύ σωστή η τοποθέτησή σας πάνω στο θέμα, γιατί μέσα από διάφορα ερεθίσματα και επιρροές συνειδητοποίησα πόσο σημαντικός είναι ο ρόλος των γυναικών μέσα στο χρόνο και την ιστορία, κι ο ακόμα πιο σημαντικός ο ρόλος τους, μέσα από την εργασία στο σπίτι στην ανάπτυξη της οικογένειας, που μόλις πρόσφατα αναγνωρίστηκε. Θα ήθελα να διαχωρίσουμε τις εκθέσεις από τα project. Το ‘’Υφαίνοντας το Μέλλον’’, δεν είναι μία τυπική έκθεση, αλλά ένα work in progress… project, που λειτουργεί μέσα από μία διαδικασία εξέλιξης και αλλαγών σαν ένα εργαστήρι ιδεών και ανταλλαγής απόψεων, το οποίο βασίζεται στην δική μου ιδέα-concept και ανάγκη, εξέλιξης και αλληλοεπίδρασης.

Ένα από τα θέματα που με απασχολούσαν και με απασχολούν, είναι πως μία έκθεση μπορεί να είναι ζωντανή και ν’ ανανεώνεται συνεχώς με νέους καλλιτέχνες, στην συγκεκριμένη περίπτωση καλλιτέχνιδες, θέτοντας καινούργια ζητήματα στα ήδη υπάρχοντα, στο πλαίσιο και τις αρχές ενός διαλόγου που αναπτύσσεται και χτίζεται πάνω στην έννοια του Μαζί. Είναι εξαιρετικά ενδιαφέρον, ο τρόπος που συνδιαλέγονται οι καλλιτέχνιδες και τα έργα μεταξύ τους, αλλά και με τον εκάστοτε χώρο που είναι διαφορετικός και εμπεριέχει τις δικές του μοναδικές προκλήσεις.

-Θέλετε να μας ξεναγήσετε στην διαδρομή που έχετε διανύσει, και την όποια αναμένετε να διανύσετε;

-Το πρώτο μέρος του ‘’Υφαίνοντας το Μέλλον Ι’’ ξεκίνησε το 2019, στην Αθήνα και την Gallery Artshot με 20 γυναίκες καλλιτέχνιδες, το οποίο θα ήθελα να σημειώσω όχι μόνον έχει μεγάλη επιτυχία, αλλά μετά από αυτό όλο και περισσότεροι επιμελητές ασχολήθηκαν ή ενέταξαν στις εκθέσεις τους καλλιτέχνιδες που ασχολούνται με τα συγκεκριμένα μέσα. Το δεύτερο μέρος ‘’Υφαίνοντας το Μέλλον ΙΙ’’ επρόκειτο να πραγματοποιηθεί στην Λάρισα και την Δημοτική Πινακοθήκη- Μουσείο Γ.Ι. Κατσίγρα τον Δεκέμβριο 2020, αλλά λόγω της Πανδημίας και του εγκλεισμού που επακολούθησε, ξεκίνησε 24 Ιουνίου και θα κλείσει 7 Νοεμβρίου, όπου συμμετέχουν 29 καλλιτέχνιδες, οι ίδιες που ήταν στο πρώτο μέρος συν κάποιες άλλες με διαφορετικά όμως έργα.

Εν συνεχεία με την Υποστήριξη του Υπουργείου Πολιτισμού & Αθλητισμού, πήγαμε στα Σκόδρα μία υπέροχη πόλη της Αλβανίας, γεμάτη κουλτούρα και φιλοξενήθηκε η έκθεση στην Δημοτική Πινακοθήκη με 35 καλλιτέχνιδες αυτή τη φορά ‘’Υφαίνοντας το Μέλλον ΙΙΙ’’ και καινούργια έργα (3-27/9/21) και αυτή την στιγμή που συζητάμε είναι στα Τίρανα, στον ωραιότερο χώρο της πόλης το COD, που είναι ο εκθεσιακός χώρος μέσα στο Πρωθυπουργικό Μέγαρο, με την Υποστήριξη και την Αμέριστη Συμπαράσταση της Ελληνικής Πρεσβείας στην Αλβανία (7-31/10/21).

Εδώ θα ήθελα να ευχαριστήσω ιδιαιτέρως την Πρέσβειρά μας, κα. Σοφία Φιλιππίδου και την Διευθύντρια της Πρεσβείας κα Βάλια Πενταρβάνη, γιατί ο ρόλος τους ήταν καθοριστικός στην διεξαγωγή της έκθεσης στο COD. Το ‘’Υφαίνοντας το Μέλλον IV’’, ετοιμάζεται να ταξιδέψει στο Παρίσι, με 45 καλλιτέχνιδες και ολοκαίνουργια έργα, όπως και στην Αλβανία με Υποστήριξη του Υπουργείου Πολιτισμού & Αθλητισμού. Και το ταξίδι… προβλέπεται μακρύ… μια και η επιτυχία της, έγκειται στις προτάσεις να ταξιδέψει σε άλλο και περισσότερες χώρες.

-Συμμετέχουν μόνο Γυναίκες και μόνο Ελληνίδες. Ποια κατά τη γνώμη σας η θέση της Γυναίκας στην σύγχρονη Τέχνη; Με ποιους τρόπους αφομοιώνεται η παράδοση στον σύγχρονο πολιτισμό;

-Μέχρι αυτή την στιγμή συμμετέχουν μόνον Ελληνίδες καλλιτέχνιδες και μία Αλβανίδα, η οποία σπούδασε στην Ανώτατη Σχολή Καλών Τεχνών της Αθήνας και ζει 20 χρόνια στην Ελλάδα, αλλά σύντομα… μέσα από την περιήγηση και τα ταξίδια που έχουν προγραμματιστεί θα προστεθούν και ξένες καλλιτέχνιδες. Κι αυτό γιατί αρχικά μ’ ενδιέφερε και μ’ ενδιαφέρει η τοπική εικαστική σκηνή και πως αφομοιώνει την τοπική κουλτούρα, τα ήθη και τα έθιμα και εν συνεχεία ο διάλογος μεταξύ των καλλιτέχνιδων, ο τρόπος που οι διαφορετικές κουλτούρες συμπορεύονται, συνυπάρχουν ή αντικρούονται, θέτοντας κοινά θέματα περί γυναικείας ταυτότητας.

Όσον αφορά στο δεύτερο σκέλος της ερώτησής σας, οι γυναίκες στη σύγχρονη τέχνη, ενώ είναι ορατό ότι είναι όλο και περισσότερες, από την άλλη ο τρόπος που αντιμετωπίζονται ακόμη και σήμερα είναι αρκετά παρωχημένος και χρειάζονται αρκετά χρόνια και πολλοί αγώνες για να αλλάξουν ριζικά οι συνθήκες.

-Έχετε εκδώσει δύο βιβλία με τις συνεντεύξεις που έχετε κάνει με προσωπικότητες της τέχνης. Μιλήστε μας για τα βιβλία αυτά.

-Βιβλία. Ήρθε η ώρα της εξομολόγησης. Με τον σύντροφό μου και στενό μου συνεργάτη Δημήτρη Λεμπέση που ζούμε μαζί και εργαζόμαστε 9 χρόνια το 2015, αποφασίσαμε να μετακομίσουμε στο Παρίσι, για εντελώς προσωπικούς λόγους. Ξέρετε αυτές οι αποφάσεις όταν είσαι μακριά μοιάζουν ειδυλλιακές, αλλά όταν το όνειρο γίνεται πραγματικότητα, υπάρχουν φορές που εμπεριέχει και εφιάλτες.

Κι έτσι το 2018 κι ενώ όλα έμοιαζαν να είναι καλά και τακτοποιημένα, τον Ιούλιο, έπαθα έναν πανικό ότι κόβονται όλες οι γέφυρες με την Ελλάδα και τους ανθρώπους που τόσα χρόνια γνώριζα και με γνώριζαν επαγγελματικά. Μέσα σε αυτή την προσωπική πάλη, εξομολογήθηκα στον Δημήτρη τον φόβο μου κι εκείνος μου απάντησε: ‘’Τι προτείνεις;’’. Προφανώς με γνωρίζει αρκετά καλά. Του λέω ‘’Να ξεκινήσουμε τις Εκδόσεις που συζητούσαμε τόσα χρόνια του dreamideamachine;».

‘’Να τις ξεκινήσουμε αλλά πως;’’ Κι εκεί του εξηγώ ότι ήδη από το 2009, πριν γνωριστούμε είχα έτοιμο το βιβλίο με συνεντεύξεις καλλιτεχνών, αρχιτεκτόνων, θεωρητικών, ιστορικών και εκπροσώπων θεσμών. Κι εύλογα η επόμενη απάντηση ήταν ‘’Και τι κέρδος θεωρείς ότι θα έχουμε;’’. Σίγουρη για τον εαυτό μου προσθέτω ‘’Σου εγγυώμαι τα έξοδα’’. Και βέβαια έπεσα έξω. Γιατί το πρώτο βιβλίο με τίτλο ‘’σε α’ ενικό & β’ πληθυντικό’’, dreamideamachine.publications, εκδόθηκε τον Δεκ. 2018 και στο πλαίσιο 9 μηνών εξαντλήθηκε, προς μεγάλη μας έκπληξη.

Την διακίνηση του οποίου ανέλαβα εγώ και την έκδοση η dreamideamachine ΑΜΚΕ, Πρόεδρος της οποίας είναι ο Δημήτρης, η οποία και υλοποιεί όλα τα παραπάνω project που αναφέραμε. Τον Ιούλιο του 2021, κυκλοφόρησε το δεύτερο βιβλίο ‘’σε α’ ενικό & β’ πληθυντικό ΙΙ’’, με αντίξοες συνθήκες και πραγματικά στοχεύουμε να καλύψουμε τα έξοδα και θα είμαστε πολύ ευχαριστημένοι.

Το πρώτο εμπεριέχει καλλιτέχνες από την γενιά του ’30 και τον Χατζηκυριάκο Γκίκα και φτάνει μέχρι την γενιά του ’80 και τον Γιώργο Λάππα και το δεύτερο ξεκινάει από την γενιά του ’60 με τον Takis μέχρι την δική μου γενιά που είναι η Μανταλίνα Ψωμά και η Μάρω Μιχαλακάκου. Την διακίνηση πάλι την κάνουμε εμείς κι αυτό γιατί πιστεύουμε ότι τέτοια βιβλία χρίζουν ειδικής μεταχείρισης και προσοχής.

-Έχοντας ζήσει και δουλέψει πολύ στο εξωτερικό. Καρπός της εμπειρίας αυτής, είναι το dreamideamachine.com, ένα site παγκοσμίου εμβέλειας.

-Το ηλεκτρονικό περιοδικό www.dreamideamachine.com είναι συνέχεια ενός άλλου ηλεκτρονικού περιοδικού που ξεκινήσαμε το 2013 για λίγους μήνες και κλείσαμε γιατί είχε μία άλλη μορφή πιο δύσπεπτη για ηλεκτρονικό και ανοίξαμε το 2014 αυτό που έχουμε τώρα και βασίζεται αποκλειστικά και μόνον στο εκδότη και εμπνευστή του Δημήτρη Λεμπέση, οποίος το οραματίστηκε, το πίστεψε με μεγάλο πάθος, δούλεψε και δουλεύει άπειρες ώρες και ο δικός του ενθουσιασμός συμπαρέσυρε κι εμένα που πραγματικά ήμουν σκεπτική και αποστασιοποιημένη. Μην ξεχνάτε άλλωστε ότι προέρχομαι από μία 25ετή πορεία στο χώρο των εντύπων, οπότε δεν είχα καμία βεβαιότητα ότι αυτό το όνειρο μπορεί να αποδώσει και οικονομικά.

-Φετινό φεστιβάλ Back to Athens 2021 με ειδικό τίτλο “Προέκταση στο Μέλλον: Μια αναζήτηση σχετικά με τα όρια του εφικτού” στο εμβληματικό κτίριο του Μεγάρου Ησαΐα στην Πατησίων.

-Κάποιοι φίλοι μου είπαν φέτος είναι η χρονιά σου. Δεν είμαι σίγουρη αν είναι δική μου ή όλων μας. Τι εννοώ; Μας έγινε με τον Δημήτρη μία εξαιρετικά ενδιαφέρουσα Πρόταση από τον Γιώργο Γεωργακόπουλο και την δυναμική και αεικίνητη ομάδα του CHEAPART, να συμμετέχουμε σε αυτήν την πραγματικά εξαιρετική έκθεση μαζί με άλλους 15 Επιμελητές. Ο χώρος είναι μοναδικός (!) Η συνεργασία άψογη(!) Δεν νομίζω ότι χρειάζεται και τίποτε άλλο.

‘’Ουτοπία-Δυστοπία-Ατοπία’’, ήταν ο τίτλος της δικής μου έκθεσης όπου συμμετείχαν 18 καλλιτέχνες μεταξύ των οποίων και ο Δημήτρης που είναι πολύ καλός εικαστικός φωτογράφος, ο Πάνος Χαραλάμπους πρώην Πρύτανης της Σχολής Καλών Τεχνών και Καθηγητής, η Κατερίνα Ριμπατσιού, η Φανή Σοφολόγη, η Άντα Αναστασέα, ο Γιάννης Θεοδωρόπουλος, η Άρτεμις Ποταμιάνου, η Μαργαρίτα Πέτροβα κάλ. Ήταν η πρώτη μεγάλη διοργάνωση (1-4/7/21) στην Αθήνα, όπου ήταν και η μεγαλύτερη γιορτή, δεν μπορώ να θυμηθώ πόσοι άνθρωποι πέρασαν αυτές τις 5 μαζί με το preview, μέρες, απόδειξη ότι η Τέχνη είναι βιωματική εμπειρία και δεν λειτουργεί διαδικτυακά, γι’ αυτό και δεν συμμετείχα ούτε οργάνωσα καθόλη την διάρκεια του εγκλεισμού τίποτα στο διαδίκτυο. Ήταν μία εποχή σιωπής, ενδοσκόπησης και πνευματικής εργασίας, κι έτσι ολοκλήρωσα το βιβλίο.

-Συμμετείχατε στην εβδομάδα Σύγχρονου Πολιτισμού στην Τήνο, όπου 40 Έλληνες και Διεθνείς καλλιτέχνες βρέθηκαν Isternia Tinos ZIG ZAG/ Festival 2021. Ποια η εμπειρία σας;

-Μοναδική και αυτό το οφείλω αποκλειστικά στον Γιώργο (Γεωργακόπουλο), γιατί εκτός από τους καλλιτέχνες συμμετείχαμε και δύο επιμελητές η υποφαινόμενη με έξι καλλιτέχνες και ο Κώστας Αργιανάς με έναν. Αυτή η συνεργασία ξεκίνησε στον πρώτο καφέ που ήπιαμε με τον Γιώργο για να συζητήσουμε τις λεπτομέρειες της έκθεσης Back to Athens 2021, ανέφερε ότι πήγαινε στην Τήνο και κάτι ετοίμαζε και του είπα, ‘’Θέλω να έρθω ότι κι αν είναι γιατί λατρεύω την Τήνο, έχω πολύ ωραίες αναμνήσεις από τα Καλοκαίρια που πήγαινα διακοπές με τον παππού και την γιαγιά μου’’ κι έτσι έγινε, μια φανταστική έκθεση στο Παλιό Ιατρείο των Άνω Ιστερνίων, όπου συμμετείχα με έξι καλλιτέχνες και μάλιστα οι τρεις με δεσμούς από την Τήνο όπως ο Γιώργος Χαρβαλιάς, η Μάρω Φασουλή και η Ελένη Μουζακίτη, αλλά και ο Αλέξανδρος Μαγκανιώτης, ο Νίκος Γραικός και ο Δημήτρης Λεμπέσης που θαυμάζουν και αγαπούν το νησί.

Η έκθεση εκτείνονταν σε διαφορετικούς χώρους μέσα στο χωριό, όπως το παλιό Μπακάλικο που μπήκαν οι 12 φωτογραφίες του Δημήτρη, ο Φούρνος, το Φαρμακείο και όχι μόνον, ενώ ακολούθησαν, μουσικά event με μεγάλο ενδιαφέρον και ήταν ένα Φεστιβάλ- μια Γιορτή Τέχνης (19-26/7/21) που θα επαναληφθεί και του χρόνου και θα είμαι πραγματικά ευτυχής αν συμπεριληφθώ στο team.

-Κλείνοντας θα θέλαμε να μας μιλήσετε για την Ημερίδα που Οργανώσατε στις «Πλατφόρμες-Platforms 2021» (24/10/2021) για την ‘’Θέση της Γυναίκας στη Σύγχρονη Τέχνη’’. Ποιες ήταν οι αντιδράσεις του κοινού;

-Η ιδέα αυτής της Ημερίδας ανήκει στην Αρτέμιδα Ποταμιάνου που είναι και η Καλλιτεχνική Διευθύντρια των Platforms και την ευχαριστώ θερμά, όταν τον Φεβρουάριο του 2021, της εξομολογήθηκα την δική μου άποψη για το Ελληνικό metoo και όλη αυτή την ιστορία που είχε ξεσπάσει, την οποία τόσο εκείνη, όσο κι η υποφαινόμενη θέλαμε να εξετάσουμε από την πλευρά της τέχνης, αλλά με μία όσο το δυνατό πιο αντικειμενική και πολύπλευρη προσέγγιση.

Έτσι στην ηλεκτρονική έκδοση των Platforms- Μάϊος 2021, καταθέσαμε μία σειρά από βίντεο- τοποθετήσεις εικαστικών όπως οι: Χριστίνα Δημητριάδη, Μάρθα Δημητροπούλου, Ευαγγελία Μπασδέκη, Ιφιγένεια Σδούκου και Θεοδώρα Τσιάτσιου, ενώ στην δια ζώσης ημερίδα συμμετείχαν οι: Ελένη Τζιρτζιλάκη -Αρχιτέκτονας και η Μαίρη Ζυγούρη- Εικαστικός. Την Ημερίδα οργάνωσε το www.dreamideamachine.com ως Μόνιμος Χορηγός Επικοινωνίας των Platforms κι εγώ έκανα τον Συντονισμό. Η ανταπόκριση του κοινού ήταν τόσο θερμή που υποσχεθήκαμε ότι θα συνεχιστεί σύντομα, γιατί είναι ένα ζήτημα που μας αφορά και μας ταλανίζει όλους.