Γράφει ο Κώστας Ευαγγελάτος
Ζωγράφος, Λογοτέχνης, θεωρητικός της Τέχνης
Μια ιδιαίτερα σημαντική διεθνή έκθεση αφιερωμένη στο Nouveau Réalisme παρουσιάζει φέτος στο Μουσείο της Αθήνας το ίδρυμα Βασίλη και Ελίζας Γουλανδρή, μέχρι τις 9 Απριλίου 2023. Πρόκειται για το επαναστατικό κίνημα που βασισμένο στον ντανταισμό και την pop κουλτούρα ανέτρεψε ποικιλότροπα πολλά από τα δεδομένα της τέχνης του 20ου αιώνα. Το Nouveau Réalisme, συγκαταλέγεται στα μείζονα αλλά και τα πλέον σύντομα χρονικά καλλιτεχνικά κινήματα του 20ου αιώνα. Αναπτύχθηκε σε μια εποχή μεταίχμιο της Ιστορίας, όπου η τέχνη έπαψε να χαρακτηρίζεται μοντέρνα για να ονομαστεί σύγχρονη.
Κάποια από τα δεκατρία μέλη που συγκρότησαν το κίνημα σήμερα συγκαταλέγονται στα διάσημα διεθνώς ονόματα εικαστικών, με ισχυρό καλλιτεχνικό στίγμα. Οκτώ από αυτούς τους καλλιτέχνες ήταν παρόντες στις 27 Οκτωβρίου του 1960, ημέρα της υπογραφής μιας κοινής διακήρυξης που είχε συντάξει ο κριτικός τέχνης Pierre Restany και η οποία όριζε συνοπτικά τον Νέο Ρεαλισμό ως τις «νέες αντιληπτικές προσεγγίσεις του πραγματικού».
Οι καλλιτέχνες αυτοί ήταν, οι Arman, François Dufrêne, Raymond Hains, Yves Klein, Martial Raysse, Daniel Spoerri, Jean Tinguely και Jacques Villeglé. Αργότερα, και μετά από πρόσκληση του Restany, προστέθηκαν στην ομάδα οι César, Mimmo Rotella, Niki de Saint Phalle, Gérard Deschamps και εν συνεχεία ο Christo που δημιούργησε διεθνώς τις περίφημες περιτυλίξεις μνημείων, χώρων και τοποθεσιών με την σύντροφο του Jeanne–Claude.
Όντως υπήρξε καταλυτική η χρονιά της θέσπισης του κινήματος του «Νέου-Ρεαλισμού», με το σχετικό μανιφέστο που υπέγραψαν οι καλλιτέχνες που συμμετείχαν δηλώνοντας την συλλογική τους ταυτότητα και τις νέες αντιλήψεις τους. Ο Σεζάρ ανατάραξε την κατάσταση έντονα και στη συνέχεια. Στο «Σαλόνι του Μάη» συμμετείχε μαζί με τους εκφραστές του κινήματος, τον Αρμάν, τον Ιβ Κλάιν, τον Κρίστο, την Νίκι Ντε Σεν Φαλ, τον Ζαν Τινγκελί κ.α. Εκεί εκτέθηκε το πρώτο συμπιεσμένο αυτοκίνητο που ήταν η εκκωφαντική μαρτυρία της ταύτισης του καλλιτέχνη με την εποχή του και η απαρχή πολλών ανάλογων εφαρμογών μέχρι και σήμερα.
Οι νέοι ρεαλιστές προκάλεσαν όπως ήταν αναμενόμενο κατάπληξη στους φιλότεχνους και τους κριτικούς. Δημιούργησαν σκάνδαλα εγκαινιάζοντας έτσι έναν κύκλο με συνεχείς ανορθόδοξες δημιουργίες.Ταυτόχρονα με την δυναμική προσωπικότητα τους προξενούσαν τον θαυμασμό αλλά και πολλές αντιφατικές και ενίοτε αρνητικές κρίσεις. Τα περισσότερα από τα κοινά σχέδια τους ξεδιπλώθηκαν ανάμεσα στο 1960 και το 1963 και συνεχίστηκαν με πιο αραιούς ρυθμούς μέχρι το 1970, χρονιά που η ομάδα γιόρτασε πανηγυρικά στο Μιλάνο τη δέκατη επέτειο από την ίδρυσή της.
Ο όρος Ρεαλισμός, που επέλεξε ο Restany, δεν ήταν τυχαίος. Αποτελούσε αναφορά στο καλλιτεχνικό και λογοτεχνικό κίνημα που αναπτύχθηκε στη Δυτική Ευρώπη στα μέσα του 19ου αιώνα. Στον εικαστικό τομέα, κύριος εκπρόσωπός στις απαρχές του θεωρήθηκε ο Gustave Courbet, ο οποίος τον χαρακτήρισε ως «την άρνηση του ιδεώδους».
Ακολουθώντας το οπτικό και εννοιολογικό παράδειγμά του, τα μέλη του Νέου Ρεαλισμού ήρθαν να μεταγράψουν στην τέχνη τους τη δική τους νέα αντίληψη για τον κόσμο, μέσα σε μια κοινωνία βιομηχανοποιημένη πλέον, αστική στο μεγαλύτερο μέρος της, στην οποία κυριαρχούσε ήδη η διαφήμιση και η μαζική παραγωγή προϊόντων. Οι αισθητικές επιλογές και οι καλλιτεχνικοί προβληματισμοί των μελών του σημαντικού αυτού διεθνούς κινήματος τους κατέστησαν πρωτοπόρους σε πολλά επίκαιρα ζητήματα που υπερβαίνουν τα όρια της τέχνης: όπως η αμφισημία του ρόλου της βιομηχανίας, η σπουδαιότητα της ανακύκλωσης, η αναγκαιότητα αναθεώρησης θεμάτων που άπτονται της καταναλωτικής εμμονής και προβλήματα της οικολογίας.
Η έκθεση αυτή κατά δήλωση των διοργανωτών της δεν στοχεύει σε μια εξαντλητική ιστορική προσέγγιση του κινήματος. Επιλογή τους ήταν να αναδειχθεί το νεανικό, πληθωρικό, διασκεδαστικό πνεύμα των καλλιτεχνών, οι οποίοι άφησαν ισχυρό αποτύπωμα στην εποχή τους με την έμφαση τους στη σημασία του εφήμερου καλλιτεχνήματος και των συνθέσεων στο χώρο με απορρίμματα. Η υλοποίηση του εικαστικού αυτού αφιερώματος επιτεύχθηκε με την υποστήριξη φορέων, τόσο θεσμικών, όσο και ιδιωτικών, που δάνεισαν τα έργα και απάντησαν πρόθυμα στην πρόσκλησή τους να συμμετέχουν, μεταξύ άλλων και το Centre Pompidou στο Παρίσι.
Στην έκθεση παρουσιάζεται επίσης ένα πλούσιο αρχείο ντοκουμέντων που ταξιδεύει εποπτικά τους φιλότεχνους στις πολλές και ιδιαίτερα ενδιαφέρουσες εφήμερες δημιουργίες των καλλιτεχνών, καθώς και διάφορες συνεντεύξεις που έδωσαν την εποχή της ακμής του κινήματος. Η έκθεση Nouveau réalisme, που συγκεντρώνει πάνω από 50 έργα, δικαιώνει το ένστικτο του Βασίλη και της Ελίζας Γουλανδρή, που είχαν αποκτήσει στη Συλλογή τους χαρακτηριστικά έργα από το κίνημα του Νέου Ρεαλισμού, όπως έργα των Christo, Saint Phalle, Tinguely και κυρίως του César, που υπήρξε και προσωπικός τους φίλος.
Την έκθεση επιμελούνται η Marion Meyer, πρόεδρος της Διεθνούς Ένωσης Man Ray, που γνώρισε προσωπικά πολλούς Νέους Ρεαλιστές και η Μαρία Κουτσομάλλη-Moreau, υπεύθυνη της Συλλογής του Ιδρύματος και επιμελήτρια του τόμου στην ελληνική και αγγλική γλώσσα, με κείμενα της και πλούσιο αρχειακό υλικό, που εκδόθηκε από το Ίδρυμα, σε επιμέλεια της Μικρής Άρκτου. Η σκηνογραφία της έκθεσης μελετήθηκε από τους Ανδρέα Γεωργιάδη και την Παρασκευή Γερολυμάτου. Κατά τη διάρκεια της πραγματοποιούνται ξεναγήσεις για το κοινό καθώς και εκπαιδευτικά προγράμματα για παιδιά και για ενήλικες.
Ο Raymond Hains στον κατάλογο της έκθεσης του το 1999, στο Μουσείο MACBA της Βαρκελώνης γράφει: «Ο Νέος Ρεαλισμός δεν είναι μια ομάδα καλλιτεχνών, αλλά ένα είδος αδελφότητας. Ένα σύνολο από μικρούς Καίσαρες που μοιράζονται μεταξύ τους τον κόσμο, όπως άλλοι μοιράζονται ένα γλυκό. Ο klein παίρνει το μπλέ, ο Cesar τις συμπιέσεις αυτοκινήτων, ο Arman τους σκουπιδοντενεκέδες, ο Rotella κι εγώ τις σκισμένες αφίσες, ο Christo τις περιτυλίξεις. Με τους νέους ρεαλιστές περνάμε από τον κόσμο της ζωγραφικής στον κόσμο της αλήθειας.»
Όντως οι πολυδιάστατες εικαστικές συγχορδίες των Νέων Ρεαλιστών υπερβαίνουν τις αισθητικές συμβάσεις.
