Γράφει ο Κώστας Ευαγγελάτος*
Η ποιήτρια Edna Millay γράφει στη συλλογή της με τίτλο «Μοιραία συνέντευξη»: Μόνον ο Ευκλείδης είδε την ομορφιά γυμνή! Εννοεί βέβαια ότι ο κορυφαίος θεμελιωτής της γεωμετρίας του τρισδιάστατου χώρου μπόρεσε να δει και να συλλάβει την καθαρή ποίηση και την ομορφιά, που προσδίδουν στο αισθητικό αντικείμενο οι ορατές αναλογίες του Κόσμου μας.
Σε αντιπαράθεση το ανθρώπινο σώμα μπορεί να θεωρηθεί σαν μια συνισταμένη μικρογραφία των δυνάμεων και σχέσεων, γνωστών ήδη αλλά και ακόμη άγνωστων στους επιστήμονες που διέπουν το κοσμικό σύμπαν. Η θέαση και μελέτη του σώματος οδήγησε τον άνθρωπο, από την παλαιολιθική εποχή, όπως αποδεικνύουν εκπληκτικές τοιχογραφίες σπηλαίων, στην απεικόνιση καθώς και στις πρωτόγονες επιζωγραφίσεις του του ίδιου του σώματος, για τελετουργικούς, εξορκιστικούς, φυλετικούς και διακοσμητικούς λόγους.
Στην πορεία των αιώνων το Σώμα σαν αισθητικό αντικείμενο έχει αποδοθεί με κάθε δυνατή εικαστική προσέγγιση. Μεγάλοι εικαστικοί από την αρχαιότητα μέχρι την ευρωπαική αναγέννηση, το μπαρόκ, το ροκοκό, τον νεοκλασικισμό και κύρια την ακαδημαική και ρεαλιστική τέχνη του 19ο αιώνα, με μυθολογικά θέματα και ρωπογραφίες αποθέωσαν κυριολεκτικά το γυμνό σώμα, παρά τις θρησκευτικές και κοινωνικές εναντιώσεις και προκαταλήψεις.
Από τις αρχές του 20ου αιώνα κινήματα του μοντερνισμού με απαρχή του ιμπρεσσιονιστές μας έχουν πλουτίσει με απειράριθμες ανάλογες γυμνογραφικές δημιουργίες. Στη συνέχεια οι δυνατότητες συνδυασμού των ζωγραφικών αξιών του παρελθόντος με νέες τεχνικές και μεθόδους έδωσαν πολλές φορές αισθητικές λύσεις σε συνθετικά και εκφραστικά προβλήματα.
Πολλοί ζωγράφοι και θεωρητικοί εστιάζουν την μελέτη του αισθητικού αντικειμένου στην σχέση του σχεδίου με το χρώμα. Όμως αυτό που ενοποιεί το έργο και δίνει την αισθητική μαγεία στην εικόνα είναι το φως. Όχι το φως που αναλύεται σε χρώμα, όπως εφάρμοσαν στις εκ του φυσικού συνθέσεις τους οι ιμπρεσιονιστές, αλλά το φως που συλλαμβάνεται από το μάτι του καλλιτέχνη και αφού φιλτραριστεί από το αίσθημα και το πνεύμα του, διαμορφώνει τα σχήματα της οπτικής πραγματικότητας με μια εσωτερική δύναμη, που μπορεί να μετουσιώσει κάθε τι σε έργο τέχνης.
Εδώ, η φαινομενικά μηχανική αποτύπωση της οπτικής στιγμής από την κάμερα μπορεί να συμπληρώσει την γνώση της δομής του φωτός και της σκιάς, όπως ανακαλύπτονται στον αληθινό τους χαρακτήρα, σύμφωνα με τις διατυπώσεις του Ευγένιου Ντελακρουά.
Από το 1859 που ο Σαρλ Μπωντλαίρ εξομοίωσε την φωτογραφία με την τέχνη μέχρι τις μέρες μας που κυριαρχεί ο μεταμοντερνισμός, όλοι σχεδόν οι εικαστικοί δημιουργοί, άλλοι βέβαια περισσότερο και εμφανώς και άλλοι λιγότερο και έμμεσα έχουν χρησιμοποιήσει ή επηρεαστεί από την φωτογραφία.
Ήταν επόμενο αμέσως μετά την ανακάλυψη της φωτογραφικής τέχνης το θέμα του σώματος να ελκύσει τους φωτογράφους. Ήδη από το 1850 σημαντικοί και τολμηροί φωτογράφοι όπως ο Braquehais, ο Nadar, ο Durieu, ο Plüschow, ο Von Gloeden, ο Muybridge, ο Steichen, ο Cunningham, ο Weston, ο ζωγράφος Thomas Eakins, αλλά και πολλοί άλλοι μεταγενέστερα, διερεύνησαν φωτογραφικά το ανθρώπινο σώμα. Με επιμονή και έμπνευση μελέτησαν την φόρμα του σε σχέση με το φως και τη σκιά και αξιοποίησαν τις τεχνικές δυνατότητες του νέου εκφραστικού μέσου, της φωτογραφίας δηλαδή, με την ίδια συνέπεια, που οι μεγάλοι δημιουργοί είχαν προσαρμόσει στα έργα τους τις πρώτες ανατομικές μελέτες του Λεονάρντο Ντα Βίντσι και μετέπειτα αυτές του Αντρέα Βεζάλιους και άλλων ανατόμων.
Η πραγματεία «The Nude» του Kenneth Clark, Princeton Univercity Press, είναι εξαιρετικά διαφωτιστική για το θέμα. Σε αυτήν διατυπώνεται εύστοχα ότι το σώμα υπεράνω από διαχρονικό, οικείο, απλό, φυσικό και ενδιαφέρον αισθητικά θέμα, είναι ένα καθοριστικό υπαρξιακό σήμα και ένα ζωντανό εκφραστικό σινιάλο του κάλλους και του πάθους. Στα έργα των σύγχρονων καλλιτεχνών το σώμα έχει αποδοθεί πολυπρισματικά. Ειδικά στις κορυφαίες περιπτώσεις του φωτογράφου Robert Mapplethorpe, του ζωγράφου, χαράκτη David Hockney, αλλά και του σκηνοθέτη Peter Greenaway, έχει δοθεί αριστοτεχνικά έμφαση στο σώμα σαν σύμβολο ερωτισμού.
Επίσης αρκετούς από τους σύγχρονους εικαστικούς ενδιαφέρει η παρουσία του σώματος στο χώρο σαν υπαρξιακό σύμβολο. Η εξωτερική ορατή ομορφιά εμπεριέχει την Πλατωνική αντίληψη σώμα = φυλακή – τάφος της ψυχής. Με απλές φόρμες σηματοδοτούν υπαινικτικά το είδωλο ενός σώματος, που σφραγίζεται από το «ήθος» της εσωτερικότητας. Σκιαγραφούν το πανάρχαιο θέμα με τεχνοτροπική απλότητα και εκφραστική δύναμη. Μια άλλη κατηγορία καλλιτεχνών εμπορικού και διαφημιστικού προσανατολισμού αποτυπώνουν το σώμα με πόζες- συνταγές και θελκτικά επαναλαμβανόμενα μοτίβα.
Έχοντας θητεύσει από το 1983 στην μελέτη του ανθρώπινου γυμνού σώματος διαπιστώνω ότι κάνοντας σπουδές εκ του φυσικού από μοντέλα, τα οποία πόζαραν και για σχετικές φωτογραφίες, ο φακός με βοήθησε στην πιο αντικειμενική σύλληψη της εικόνας που ήθελα να αποδώσω.
Το 1988 εκδόθηκε portfolio με λιθογραφίες των Σωματογραφιών μου από την Dada Art gallery στην Αθήνα και το 1992 ο εκδοτικός οίκος BOA Editions Ltd, N.Y.C. κυκλοφόρησε ανάλογο Portfolio με κάρτες των Bodygraphics στην Νέα Υόρκη. Οι Σωματογραφίες εκφράζουν και ανακαλούν ταυτόχρονα ποικίλες ψυχικές καταστάσεις. Τα γυμνά σώματα είτε είναι σχέδια με μελάνι και μικτές τεχνικές σε χαρτί, είτε ζωγραφισμένα με παστόζο λάδι σε καμβά, είναι χαραγμένα με εννοιολογικές ενδείξεις, ονόματα προσώπων και αλγεβρικά και αρχαικά σύμβολα.
Η ποιητική και εξπρεσιονιστική χρωματική αντίληψη των συνθέσων αυτών, που με μία εν δυνάμει κίνηση αναδύονται και εγγράφονται στο χώρο συντελεί στην αισθητική μεταβολή της εικόνας-παράστασης σε ζωντανό αισθησιακό κίνητρο. Κίνητρο που γονιμοποιεί και αναπαράγει την γυμνή ομορφιά του κόσμου.
Συμπερασματικά η απεικόνιση του σώματος και κύρια βέβαια του γυμνού, σαν οπτικό σύνολο αλλά και τα αποσπασματικά μέλη του, μας προσκαλεί, όπως και το ανθρώπινο πρόσωπο, σε μια βιωματική αισθητική ανάπλαση των αναλογιών, που διακρίνει ψυχογραφικά η όραση και η φαντασία μας.
*O Κώστας Ευαγγελάτος είναι Ζωγράφος, Λογοτέχνης, Θεωρητικός της τέχνης.
