Πάντα χαίρομαι να συζητώ με τον εικαστικό Πέτρο Καραβέβα τόσο για φιλοσοφικά και πολιτικά θέματα, όσο και για θέματα της καθημερινότητας. Εκτός του ότι είναι πολύ καταρτισμένος και έχει αφιερώσει πολύ χρόνο σε μελέτη και σκέψη, προσεγγίζει τα θέματα με έναν πολύ εύστοχο τρόπο. Αυτό που ζούμε αυτό τον καιρό, πραγματικά είναι πρωτόγνωρο και ανατριχιαστικό. Θέλοντας να ακούσω πώς εκείνος προσεγγίζει την κατάσταση, τον επισκέφτηκα στο ατελιέ του στο Χολαργό με τα απαραίτητα γάντια και μάσκα που είθισται να χρησιμοποιούμε αυτόν τον καιρό.

Συνέντευξη στη Ζέτα Τζιώτη

-Κύριε Καραβέβα, τι νόημα έχει η τέχνη σε τέτοιες καταστάσεις;

-Εδώ και μερικές εβδομάδες ζούμε μια πραγματικά πρωτόγνωρη κατάσταση: Απομονωμένοι στα σπίτια μας, τηρώντας ευλαβικά τις αποστάσεις κάθε φορά που, έχοντας ζητήσει άδεια από τις αρμόδιες αρχές, βγαίνουμε για λίγο, αποφεύγοντας να αγγίξουμε το ίδιο μας το πρόσωπο, βομβαρδιζόμαστε από μια ειδησεογραφία που επιτείνει το φόβο: Ραγδαία πολλαπλασιαζόμενοι αριθμοί ασθενών και νεκρών από τον κορωνοϊό και συστήματα υγείας και οικονομίες που απειλούνται με κατάρρευση…

Και όμως! Σερφάροντας στο διαδίκτυο πριν από μερικές μέρες, έπεσα πάνω σε μια είδηση που έδιωξε από μέσα μου, έστω και για λίγο τη μαυρίλα που δημιουργεί σε όλους μας η περίεργη αυτή συνθήκη. Η είδηση αφορούσε τη δημιουργία ενός γκράφιτι εμπνευσμένου από αυτήν ακριβώς την πραγματικότητα που βιώνουμε.

Τα λεγόμενα του Sandman αποτελούν, νομίζω, μια πολύ πειστική απάντηση στο ερώτημα « τι νόημα έχει η τέχνη σε καιρούς στους οποίους απειλείται η ίδια η ύπαρξή μας»

– Αναφέρεστε στο πολυσυζητημένο αυτές τις μέρες Graffiti εμπνευσμένο από την πανδημία που βρίσκεται στην Καλαμαριά στη Θεσσαλονίκη.

-Ακριβώς και αυτό που με εντυπωσίασε ιδιαίτερα ήταν ένα σχόλιο του Θεσσαλονικιού graffiti artist Sandman για το συγκεκριμένο έργο του, σε συνδυασμό με την αφήγηση ενός περιστατικού που συνέβη την ώρα που το δημιουργούσε.

Περιέγραψε το δημιούργημά του- μια νεκροκεφαλή εξοπλισμένη με μάσκα και ειδικά προστατευτικά γυαλιά- ως μια εικόνα που αποδίδει την παράνοια που ζούμε αυτή την περίοδο, τη διάχυτη ανησυχία και το φάντασμα του θανάτου που πλανιέται πάνω απ’ όλους μας και διηγήθηκε την εξής «αστεία ιστορία»: Ένας περαστικός σταμάτησε δίπλα του την ώρα που ζωγράφιζε και τον ρώτησε αν η νεκροκεφαλή φοράει τη μάσκα λόγω του ιού, για να καταλήξει μονολογώντας στο ότι μάλλον… άργησε να τη φορέσει, κάτι που είχε σαν αποτέλεσμα να γελάνε και οι δύο για ώρα!

Τα λεγόμενα του Sandman αποτελούν, νομίζω, μια πολύ πειστική απάντηση στο ερώτημα « τι νόημα έχει η τέχνη σε καιρούς στους οποίους απειλείται η ίδια η ύπαρξή μας».

-Άρα η τέχνη ξορκίζει το κακό και μας παρηγορεί;

-Σε συνθήκες όπως αυτές που βιώνουμε αυτή την περίοδο, ο καλλιτέχνης γίνεται καταγραφέας της οδυνηρής πραγματικότητας και εκφραστής των συλλογικών συναισθημάτων: του φόβου, της αβεβαιότητας, του πόνου που προκαλεί η απώλεια ανθρώπινων ζωών, της απόγνωσης μπροστά στο μέγεθος της επερχόμενης καταστροφής.

Στο έργο του βλέπουμε σαν σε καθρέφτη την ψυχή μας, αλλά και τη συμπύκνωση των δικών μας αποσπασματικών εμπειριών. Συγχρόνως όμως λειτουργεί και σαν εξορκιστής του κακού. Αναπαριστώντας το, το αποδυναμώνει, υπονομεύει την κυριαρχία του πάνω μας, μοιάζει να το αψηφά και να μας καλεί να κάνουμε κι εμείς το ίδιο.

-Ανατρέχοντας σε ποικίλες σκοτεινές περιόδους του παρελθόντος, διαπιστώνουμε ότι και τότε η τέχνη, σε όλες της τις εκφάνσεις, λειτουργούσε με αντίστοιχους τρόπους.

-Το πιο χαρακτηριστικό ίσως παράδειγμα μας το προσφέρει η αναδρομή στον ύστερο Μεσαίωνα:

Ο 14^ος και ο 15^ος αιώνας σημαδεύτηκαν από αλλεπάλληλες δοκιμασίες, όπως ο λιμός, οι επιδημίες πανώλης και ο πόλεμος. Συγκεκριμένα, οι κλιματικές αλλαγές που σημειώθηκαν στις αρχές του 14^ου αιώνα οδήγησαν σε μια σειρά από κακές σοδειές, που με τη σειρά τους προκάλεσαν εκατομμύρια θανάτων από υποσιτισμό ως το 1317.

Μια εικοσαετία αργότερα, με αφετηρία την Κίνα και ακολουθώντας το δρόμο του μεταξιού, «επισκέφθηκε» την Ευρώπη η πανδημία του «Μαύρου Θανάτου», αφανίζοντας μέσα σε έξι χρόνια το ένα τρίτο περίπου του πληθυσμού της. Η περιοδική επανεμφάνιση της ασθένειας μέχρι το τέλος του 15^ου αιώνα είχε τρομακτικό αντίχτυπο στην ψυχολογία και στην πνευματική κατάσταση των ανθρώπων της εποχής.

Η επιμονή της νόσου σε συνδυασμό με την αδυναμία της ιατρικής να την αντιμετωπίσει, ερμηνεύτηκε ως σαφής ένδειξη θεϊκής οργής. Έτσι, σημειώθηκε έξαρση της θρησκοληψίας και των δεισιδαιμονιών και αναζήτηση αποδιοπομπαίων τράγων, με αποτέλεσμα να ασκηθούν τρομερές διώξεις κατά των εβραϊκών πληθυσμών που κατηγορήθηκαν ότι προκάλεσαν τη νόσο, δηλητηριάζοντας τα πηγάδια με την πρόθεση να βλάψουν τους χριστιανούς. Και βέβαια, ένας μεταφυσικών διαστάσεων φόβος για το θάνατο εγκαταστάθηκε στις ανθρώπινες ψυχές.

Παράλληλα, σε όλη τη διάρκεια της περιόδου αυτής και σε όλη την έκταση της ευρωπαϊκής ηπείρου βρίσκονταν σε εξέλιξη μακρές πολεμικές συγκρούσεις, άλλοτε διακρατικές κι άλλοτε εμφύλιες.

-Φυσικό λοιπόν ήταν να επηρεαστεί η τέχνη της εποχής από την εφιαλτική αυτή πραγματικότητα.

– Σαφώς. Οι περισσότερες εικαστικές της δημιουργίες, από τις μινιατούρες που κοσμούσαν τα εκκλησιαστικά βιβλία και τις ξυλογραφίες μέχρι τη ζωγραφική σε μεγάλες επιφάνειες και τα κάθε είδους γλυπτά αποτυπώνουν σκηνές καταστροφής και θανάτου και οπτικοποιούν τον ανθρώπινο πόνο, την απόγνωση, το φόβο. Μάλιστα, καθώς τόσο ο φόβος μιας νέας επιδημίας όσο και τα δεινά του πολέμου εξακολούθησαν να απασχολούν τις ευρωπαϊκές κοινωνίες και στους επόμενους αιώνες, η τέχνη του Ύστερου Μεσαίωνα επηρέασε με το ύφος και τη θεματολογία της και μεταγενέστερους καλλιτέχνες.

– Σας έρχονται στο νου κάποια έργα;

-Αντιπροσωπευτικά έργα αυτού του τύπου θεωρώ την ξυλογραφία του Ντύρερ «Οι τέσσερις ιππότες της Αποκάλυψης», τους πίνακες « Πανούκλα» του Τζουζέπε Μπορέλλο και «Θρίαμβος του Θανάτου» του Πίτερ Μπρέγκελ του πρεσβύτερου, καθώς και τα γνωστά με την ονομασία transi επιτύμβια γλυπτά, που είχαν τη μακάβρια μορφή σκελετών ή πτωμάτων σε αποσύνθεση.

Από την άλλη, έργα όπως τα χαρακτικά της σειράς «Ο χορός του Θανάτου» του Χανς Χόλμπαϊν του νεότερου και ο πίνακας “Δυο νεαρά κορίτσια ή η ωραία Ροζίν” του Αντουάν Βιερτς χειρίζονται το θέμα του θανάτου με διάθεση που θα μπορούσε να χαρακτηριστεί από παιγνιώδης έως και προκλητική.

– Έχουν δημιουργηθεί καταπληκτικά έργα εμπνευσμένα από τον λιμό και την πανούκλα από τον Ντύρερ, τον Χόλμπαϊν από τον Μπορρέλλο και άλλους.

-Η εμπνευσμένη από το βιβλίο της Αποκάλυψης του Ιωάννη ξυλογραφία του Ντύρερ αποτελεί ουσιαστικά μια αλληγορία των δεινών του Ύστερου Μεσαίωνα: παριστάνει το Θάνατο και τα τρία πρωτοπαλίκαρά του, τον Λιμό, τον Πόλεμο και την Πανούκλα να επελαύνουν, συνθλίβοντας κάτω από τις οπλές των αλόγων τους τιτλούχους της Εκκλησίας και απλούς αγρότες. Ο άγγελος που υπερίπταται παρακολουθώντας τους, παραπέμπει ενδεχομένως στην διαδεδομένη τότε πεποίθηση ότι όλα αυτά αποτελούσαν εκδηλώσει θεϊκής οργής.

Στα χαρακτικά του της σειράς «Ο χορός του θανάτου», ο Χόλμπαϊν, που πέθανε και ο ίδιος από πανούκλα το 1543, αναβιώνει ένα θέμα συνηθισμένο σε τοιχογραφίες και έργα χαρακτικής του 14^ου και 15^ου αιώνα, γνωστό με τον όρο Μακάβριος Χορός

«Ο χορός του θανάτου», Χόλμπαϊν

Στα χαρακτικά του της σειράς «Ο χορός του θανάτου», ο Χόλμπαϊν, που πέθανε και ο ίδιος από πανούκλα το 1543, αναβιώνει ένα θέμα συνηθισμένο σε τοιχογραφίες και έργα χαρακτικής του 14^ου και 15^ου αιώνα, γνωστό με τον όρο Μακάβριος Χορός. Σε έργα σαν αυτά ήταν φανερή η απήχηση που είχαν στο ανθρώπινο θυμικό οι συχνές «επιδρομές» της φοβερής ασθένειας: Απεικόνιζαν κατά κανόνα σκελετούς μαζί με εκπροσώπους διαφόρων κοινωνικών τάξεων, υπαινισσόμενα την καθολικότητα και την παντοδυναμία του θανάτου. Οι σκελετοί παριστάνονταν να φέρονται με σκαιότητα στους ζωντανούς ή να τους περιπαίζουν, ενώ εκείνοι συχνά εικονίζονταν να κλαίνε, εκλιπαρώντας για έλεος.

Στο πρώτο από τα χαρακτικά του Χόλμπαϊν που παρατίθενται εδώ, δεν υπάρχει ούτε μία μορφή ζωντανού ανθρώπου. Ένα πλήθος σκελετών πανηγυρίζει ξέφρενα τη νίκη του θανάτου επί της ζωής.

Στο δεύτερο, μια καλόγρια σε στάση προσευχής, αφοσιωμένη όμως στην ακρόαση της μουσικής που παίζει ένας νεαρός άνδρας αριστερά της, καθισμένος στην άκρη ενός κρεβατιού που σε τίποτα δεν θυμίζει ασκητική ζωή, δεν αντιλαμβάνεται το θάνατο που βρίσκεται ακριβώς πίσω της και με μια συμβολική κίνηση σβήνει ένα από τα κεριά που καίνε στο βωμό δίπλα στον οποίο είναι γονατισμένη. Λίγο πιο πέρα, μια κλεψύδρα πεσμένη καταγής, την οποία το ζευγάρι των ακόμα ζωντανών δεν φαίνεται να έχει προσέξει, συμβολίζει την ήδη ειλημμένη θεϊκή απόφαση.

Στο τρίτο, τέλος, ένας σκελετός κρατώντας ένα δρακοντόμορφο λάβαρο και φορώντας επισκοπικό κάλυμμα κεφαλής, σέρνει από το ράσο έναν ευτραφή μοναχό, που προσπαθεί να αμυνθεί υψώνοντας με το ένα χέρι τη Βίβλο και απωθώντας τον με το άλλο.

Ενώ η ξυλογραφία του Ντύρερ προκαλεί δέος στον θεατή, στα χαρακτικά του Χόλμπαϊν είναι εμφανής η χιουμοριστική διάθεση.

Στον πίνακα Πανούκλα, ο Τζουζέπε Μπορρέλλο αναπαριστά με εφιαλτική ακρίβεια μια πόλη χτυπημένη από την πανδημία.

«Πανούκλα», Τζουζέπε Μπορρέλλο

Στον πίνακα Πανούκλα, ο Τζουζέπε Μπορρέλλο αναπαριστά με εφιαλτική ακρίβεια μια πόλη χτυπημένη από την πανδημία. Στον πίνακα κυριαρχεί ένας αρρωστημένος κίτρινος φωτισμός. Σε πρώτο πλάνο βλέπουμε σκηνές φρίκης: Νεκρούς και ετοιμοθάνατους ανθρώπους σωριασμένους στο οδόστρωμα, εργάτες να γεμίζουν ένα κάρο με πτώματα, τα μέλη μιας οικογένειας να ξεπροβοδίζουν έναν βαριά άρρωστο συγγενή, ενώ πλάι τους ένας ιερέας του δίνει την ύστατη ευλογία.

Στο βάθος, μια ομάδα από πιστούς σε κατάσταση έκστασης οραματίζονται τη μορφή κάποιου άγιου προστάτη και προσεύχονται για τη σωτηρία από το θανατικό, που όμως η σκηνοθεσία του καλλιτέχνη την κάνει να φαίνεται μακρινή και αβέβαιη.

Την πιο τρομακτική απόδοση του θανάτου και της καταστροφής την συναντάμε στον πίνακα του Φλαμανδού, Πίτερ Μπρέγκελ του πρεσβύτερου με τον χαρακτηριστικό τίτλο «Ο Θρίαμβος του Θανάτου», (1562) που σήμερα βρίσκεται στο Μουσείο Prado στη Μαδρίτη.

«Ο Θρίαμβος του Θανάτου», Πίτερ Μπρέγκελ

Ωστόσο, την πιο τρομακτική ίσως απόδοση του θανάτου και της καταστροφής την συναντάμε στον πίνακα του Φλαμανδού, Πίτερ Μπρέγκελ του πρεσβύτερου με τον χαρακτηριστικό τίτλο «Ο Θρίαμβος του Θανάτου», που ζωγραφίστηκε το 1562 ή λίγο αργότερα και σήμερα βρίσκεται στο Μουσείο Prado στη Μαδρίτη.

Σε ένα αποκαλυπτικό τοπίο, στο βάθος του οποίου δεσπόζουν η αναλαμπή και οι καπνοί από φλεγόμενες πόλεις και πλοία, ο Χάροντας με το χαρακτηριστικό του γιγάντιο δρεπάνι, επικεφαλής μιας στρατιάς σκελετών επιτίθεται στους ζωντανούς. Άνθρωποι κάθε ηλικίας, φύλου και κοινωνικής τάξης, ακόμα και ιερωμένοι, πολεμιστές και βασιλείς παριστάνονται το ίδιο ανίσχυροι απέναντι στον ανελέητο επιδρομέα.

Από τα πιο εντυπωσιακά στοιχεία του πίνακα είναι, στη δεξιά πλευρά του, ένα πανικόβλητο πλήθος που σπρώχνεται προς μια παγίδα θανάτου, την ανυψωμένη πόρτα της οποίας κοσμεί ένας πελώριος κόκκινος σταυρός, ενώ δεξιά και αριστερά της είναι παραταγμένα στίφη σκελετών κρατώντας ασπίδες σταυροφόρων.

Στο μέσο της αριστερής πλευράς μια ομάδα σκελετών με λευκή αμφίεση ασκεί ιεροεξεταστικό έργο.

Το κάτω μέρος του πίνακα, ασφυκτικά γεμάτο, έρχεται σε αντίθεση με τις άδειες εκτάσεις του πάνω μέρους, όπου μεμονωμένες ανθρώπινες φιγούρες κρέμονται από άγχωνες, ρίχνονται σε γκρεμούς, αποκεφαλίζονται ή αλυσοδένονται σε τροχούς βασανιστηρίων από τους διώκτες τους. Ολόκληρη η ζωγραφική επιφάνεια το φωνάζει: Κανείς δεν θα επιζήσει…

Συχνά το έργο αυτό περιγράφεται ως ηθική αλληγορία. Θεωρείται δηλαδή ότι αναπαράγει τις θεματικές του «Μακάβριου Χορού» ή της «Ύστατης Κρίσης» που, υπό την πίεση των συνεχών κρίσεων της υστερομεσαιωνικής περιόδου είχαν γίνει προσφιλείς στην τέχνη.

Στην πραγματικότητα όμως, ο Μπρέγκελ, «δανείζεται» στοιχεία από την παράδοση αυτή, για να συνθέσει ένα αιχμηρό σχόλιο για την εποχή του. Οι σκελετοί που πλημμυρίζουν τον πίνακά του δεν αποτελούν απλώς και μόνο σύμβολα του θανάτου. Εκπροσωπούν διακριτές εξουσιαστικές ομάδες: τους κοσμικούς ηγεμόνες και τους στρατούς τους αφενός, την εκκλησιαστική ηγεσία και τα όργανά της αφετέρου. Κοινό τους σημείο η άσκηση κτηνώδους βίας. Επιπλέον, δεν υπάρχει εδώ το παραμικρό ίχνος Θεϊκής παρέμβασης ή υπαινικτικής αναφοράς σε μελλοντική σωτηρία των πασχόντων ανθρώπων.

Ας μην ξεχνάμε ότι στη δεκαετία του 1560, κατά την οποία φιλοτεχνήθηκε ο πίνακας, η καθολική Ισπανία, προσπαθώντας να ανακόψει τη διάδοση του καλβινισμού στις Κάτω Χώρες- πατρίδα του ζωγράφου- και να διατηρήσει υπό τον έλεγχό της την περιοχή, άσκησε πολιτική ωμής βίας.

Η πολεμική αντιπαράθεση Ισπανίας – Κάτω Χωρών που τότε ξεκινούσε, αποτέλεσε το προοίμιο των θρησκευτικών πολέμων που επαλήθευσαν, μερικές δεκαετίες αργότερα, το ζοφερό όραμα του Μπρέγκελ.

Τέλος, από τον χρωστήρα του επίσης Φλαμανδού αλλά πολύ μεταγενέστερου Antoine Wierts, προκύπτει το 1847, μέσα στο κλίμα του Ρομαντισμού, ένα άλλο ιδιότυπο έργο: Η Ωραία Ροζίν ή Δύο νεαρά κορίτσια.

Ο ζωγράφος χρησιμοποιεί με ανατρεπτικό τρόπο την εικονογραφία τύπου Vanitas – όπου η συμπαράθεση κρανίων, σβησμένων κεριών ή κλεψυδρών με μουσικά όργανα, άνθη και κρυστάλλινα ποτήρια γεμάτα με κρασί ή νεαρών ατόμων με νεκροκεφαλές συμβολίζει το εφήμερο της ζωής και τη ματαιότητα των επίγειων αγαθών.

Στον πίνακά του, μια νεαρή κοπέλα στέκεται γυμνή, πρόσωπο με πρόσωπο με έναν σκελετό που κρέμεται πάνω από ένα μαρμάρινο κεφάλι, ίσως στο εργαστήρι κάποιου καλλιτέχνη. Στο κρανίο είναι κολλημένη, σαν ειρωνικό σχόλιο, η επιγραφή «Η Ωραία Ροζίν». Η κοπέλα θα μπορούσε να ατενίζει στο σκελετό απέναντί της το δικό της μέλλον. Δεν συμβαίνει όμως αυτό. Τον αντικρίζει κατάματα, μ’ ένα αδιόρατο χαμόγελο σαν να τον προκαλεί, ενώ το φως που τη λούζει, αναδεικνύει την αισθησιακή της γύμνια.

Το έργο αυτό μου ήρθε στο νου, κοιτάζοντας το πρόσφατο γκράφιτι του Sandman. Το κρανίο του εμπνέει αποστροφή και φόβο. «Ντυμένο» όμως με τη μάσκα και τα γυαλιά προκαλεί το χαμόγελο.

-Ο Ρόλος της τέχνης λοιπόν…

-Αυτός είναι ο ρόλος της τέχνης σε δύσκολες εποχές σαν αυτή που ζούμε τώρα: Να εκφράσει ό,τι μας προβληματίζει και μας βασανίζει, αλλά και να μας οπλίσει με το σθένος που απαιτείται για να το αντιμετωπίσουμε.