Γράφει η Δρ. Μαράη Γεωργούση,
Ιστορικός Τέχνης

Ακούμε συχνά να χρησιμοποιούνται οι όροι: Προνεωτερικότητα – Νεωτερικότητα – Μετανεωτερικότητα, ώστε να ερμηνευτούν αλλά και να αντιστοιχηθούν κάποια γεγονότα στην ζωή μας. Ακριβώς επειδή τα όρια αλληλοδιαπλέκονται και συνεπώς είναι ασαφή θα επιχειρήσουμε να οριοθετήσουμε και να κατηγοριοποιήσουμε τις βασικές διαφορές αλλά και τις αρχές που τις διέπουν με στόχο την καλύτερη κατανόηση των εννοιών.

Οι τρείς αυτές διακριτές ιστορικές περίοδοι αφορούν τον τρόπος σκέψης και προσέγγισης της πραγματικότητας, που άπτεται όλων των μορφών κοινωνικής συνείδησης: φιλοσοφία, ηθική, τέχνη, θρησκεία, επιστήμη, δικαιοσύνη… Συνεπώς αυτή η αντίληψη, αυτός ο τρόπος σκέψης ξεκινά από την πνευματική και καλλιτεχνική δημιουργία αλλά γίνεται στάση ζωής και επεκτείνεται σε όλα τα κρίσιμα ζητήματα και τις υπόλοιπες εκφάνσεις της ζωής.

Ας παρακολουθήσουμε σχηματικά, τα διαφορετικά δεδομένα που έχει ο άνθρωπος στις τρείς αυτές περιόδους.

Ενδεικτικά κάποια στοιχεία μπορούμε να αντλήσουμε από την ακόλουθη  σχηματοποίηση.

• Premodernism – Modernism – Postmodernism
• Realism: Super naturalism – Realism: Naturalism – Antirealism
• Mysticism and/or faith – Objectivism: experience & reason – Social subjectivism
• Original Sin – Tabula rasa; nature/nurture/choice combo – Social determinism
• Subject to God’s will- Autonomy- Group conflict
• Dualism – Integration- Reductionism
• Collectivism altruism – Individualisme – Collectivisme: egalitarianisme
• Feudalisme – Liberal capitalism – Socialism

Για να γίνει κατανοητή η συνθετότητα του σύγχρονου ανθρώπου και κατ’επέκταση της τέχνης  καλό είναι να έχουμε ξεκαθαρίσει τις βασικές διαφορές στο μυαλό μας, των τριών αυτών σταδίων του Δυτικού πολιτισμού, τα οποία  αλληλοδιαπλέκονται, όπως προανέφερα και δύνανται μάλιστα να συνυπάρχουν ακόμα και στον ίδιο άνθρωπο.

Το Χρονικό πλαίσιο (κατά προσέγγιση) της Προνεωτερικότητας στην Δύση τοποθετείται περίπου πριν το 1600-1800. Όπου εμφανίζονται ο Διαφωτισμός, η Βιομηχανική Επανάσταση και η Παραδοσιακή αγροτική και κτηνοτροφική κοινωνία.

Μεγάλος σιτοβολώνας στο τέλος του θερισμού, ο οποίος αποδίδεται χρωματικά με τις διαβαθμίσεις της ώχρας και του πράσινου. Κεντρική θέση στον πίνακα καταλαμβάνουν οι τρείς γυναικείες φιγούρες που μαζεύουν τα περισσεύματα της σοδειάς. Η σύνθεση ισορροπεί μεταξύ της ειδυλλιακής οπτικής του όμορφου τοπίου και της αντικειμενικής αποτύπωσης της πραγματικότητας.

Σημαντικό να αναφερθεί είναι πως στο κέντρο όλων βρίσκεται η εκκλησία. Η επίδραση της στην ζωή των ανθρώπων ήταν καταλυτική.

Στην Ελλάδα η Νεωτερικότητα εμφανίστηκε περίπου το 1800-1900 λόγω της τουρκοκρατίας.

Η Μετανεωτερικότητα αρχίζει να διαφαίνεται στις δεκαετίες του ’80 και του ’90 στην Ελλάδα, ενώ ήδη έχει αρχίσει μετά το ’60 στην Δύση.  Πλέον αναφερόμαστε στον μεταμοντέρνο άνθρωπο. Στις όποιες μεταβάσεις συμβαίνουν η πόλη προηγείται του χωριού.

Χαρακτηριστικά 1^ου σταδίου
Το Σύμβολο της προνεωτερικότητας είναι το χωριό

Οι νόμοι που διέπουν το χωριό ενισχύονται και ισχύουν στην προ-νεωτερικότητα, ενώ εφαρμόζονται και στις πόλεις. Έμφαση δίνεται στις συλλογικότητες, προτεραιότητα έχουν οι ομάδες, δεν εστιάζουν στο άτομο και στην καταξίωσή του. Οι όποιες αξίες θεσπίζονται πρώτα από την κοινωνία. Χαρακτηριστικό παράδειγμα η φράση, που χρησιμοποιούσαν συχνά οι γονείς προς τα παιδιά τους: «Θέλω να έχω καλό πρόσωπο στην κοινωνία».

Επίσης χαρακτηριστικά του χωριού με θετικό πρόσημο που επικρατούσαν είναι η στήριξη μεταξύ των ανθρώπων, η ανθρωπιά, ο κοινοτισμός, η αλληλοβοήθεια αλλά παράλληλα ενυπάρχουν και εκείνα με αρνητικό πρόσημο, όπως  το κουτσομπολιό και ο τοπικισμός.

Η πυρηνική οικογένεια όπως την αντιλαμβανόμαστε είναι προνεωτερική. Η χαρακτηριστική κυριαρχία των γονέων επάνω στα παιδιά τους, αφαιρώντας τους ουσιαστικά την δυνατότητα επιλογής, όπως για παράδειγμα την επιλογή συζύγου. Επίσης «το σόι» αφενός προσφέρει την σθεναρή υποστήριξη, αφετέρου λόγω της δυναμικής των σχέσεων φανερώνει και τις ενδεχόμενες έχθρες. Η επίδραση της εκκλησίας είναι νευραλγικής σημασίας ενώ επικαλείται το θέσφατο…

Η καταξίωση του ατόμου επιτυγχάνεται μόνο μέσα από την εκπλήρωση των συνολικών προσδοκιών της οικογένειας και της κοινωνίας. Χαρακτηριστικά δεν μπορούσε να παντρευτεί ένας αδερφός πριν από την «αποκατάσταση» των αδερφών του. Μόνο τότε θα ήταν άξιος συνεχιστής των γονιών τους και θα απέφευγε ο ίδιος και η οικογένεια την ντροπή και όχι την ενοχή!

Μην ξεχνάμε πως στην Ιλιάδα ο Αίαντας αυτοκτονεί από ντροπή, καθώς ντροπιάστηκε μπροστά στους συντρόφους του! Η στάση ζωής αυτή έρχεται σε αντιδιαστολή με τα απονενοημένα σημειώματα των σημερινών εφήβων που αποπειρώνται να δώσουν τέλος στην ζωή τους και γράφουν: «Συγχωρέστε με που δεν ήμουν το παιδί που θα θέλατε». Με αυτό τον τρόπο δηλώνεται η ενοχή. Συμπερασματικά στην προνεωτερικότητα οι προσωπικές επιθυμίες υποτάσσονται στο καλό και «τα θέλω» της ομάδας.

Χαρακτηριστικά 2^ου  σταδίου

Νεωτερικότητα με έμβλημα την πόλη. – Οι ψυχολογικοί νόμοι που την διέπουν και την καθορίζουν είναι οι νόμοι της πόλης.

Πλέον η καταξίωση γίνεται ατομική υπόθεση, με την απόδειξη των δυνατοτήτων του εκάστοτε ατόμου. Ο κάθε άνθρωπος επιλέγει να χαράξει την πορεία που επιθυμεί.  Οι γονείς κατευθύνουν μεν αλλά με ενοχή δε τις επιλογές των παιδιών τους, όπως για παράδειγμα την επιλογή του επαγγέλματος, που θα επιθυμούσαν να ακολουθήσει το παιδί τους.

Σε αυτό το σημείο η διατήρηση της ελευθερίας της γνώμης του ανθρώπου έχει πρωτεύοντα ρόλο. Χαρακτηριστικά το Σύνταγμα του Ρήγα Φεραίου αποτελεί ξεκάθαρη επίδραση της νεωτερικότητας.

«Έκαστος δικαιούται να εκφράζει τους στοχασμούς του ελευθέρως».

Η χάραξη της ατομικής πορείας και η επανοργάνωση των ομάδων γίνεται με διαφορετικά κριτήρια επιλογής σε σχέση με παλαιότερα. Οι ομάδες φυσικά και συνεχίζουν να διαμορφώνονται, είναι ωστόσο ελεύθερα δημιουργούμενες και όχι απαραίτητα ορισμένες από την φύση, δεν υπόκεινται δηλαδή απαραίτητα σε συγγενικούς δεσμούς. Χαρακτηριστικά παραδείγματα: οι διάφοροι φιλανθρωπικοί, εκπολιτιστικοί Σύλλογοι, τα Πολιτικά κόμματα… Ειδοποιός διαφορά αυτού του σταδίου η καταξίωση του ατόμου μέσω της αμφισβήτησης.

Χαρακτηριστικά 3^ου σταδίου

Έμβλημα πλέον το δίκτυο ! Αποκαλείται μετα-πόλη επειδή  δεν είναι συγκεκριμένος γεωγραφικός χώρος, αλλά ένας τρόπος να συνδέεσαι. Η καταξίωση του ατόμου επέρχεται μέσα από την φροντίδα και την γνώση των συναισθημάτων του. Στόχος η άντληση της μέγιστης δυνατής ευχαρίστησης. Το άτομο θέλει να γίνεται σεβαστή η υποκειμενική αλήθειά του, χωρίς να είναι υποχρεωμένο να δεχτεί άλλες αλήθειες ως αντικειμενικές. Επίσης σημαντικό σημείο είναι πως δεν επιθυμεί να λογοδοτεί για τις αντιφάσεις του.

Η μετάβαση από την νεωτερικότητα στην μετανεωτερικότητα ακολουθεί τα εξής δεδομένα:

• Ο Νεωτερικός άνθρωπος δίνει έμφαση στην σκέψη και την λογική, ενώ ο Μετανεωτερικός δίνει έμφαση στις αισθήσεις και την ευχαρίστηση.
• Ο Νεωτερικός έχει ως προτεραιότητα στην πειθώ, ενώ ο Μετανεωτερικός δίνει έμφαση στην εμπειρία.
• Ο Νεωτερικός άνθρωπος καταξιωνόταν και καμάρωνε για την ανωτερότητά που εξασφάλιζε μέσω της λογικής ακολουθίας των επιχειρημάτων του, ενώ ο Μετανεωτερικός αποδίδει έμφαση μόνο στην γοητεία, την σαγήνη και την αποπλάνηση.
• Στην Νεωτερικότητα το κυρίαρχο δημόσιο μέγεθος προκύπτει από την ιδεολογία, σε αντιδιαστολή με την Μετανεωτερικότητα που το κυρίαρχο δημόσιο μέγεθος προκύπτει από την Διαφήμιση! Επιτελείται ο θάνατος των ιδεολογιών.

Η ελκυστική τεχνολογία του θεάματος και η κοινωνία της κατανάλωσης κυριαρχούν. Ένα γλαφυρό και εύκολο παράδειγμα αποτελεί η  Διαφήμιση ενός αυτοκινήτου, που δεν προβάλει τα λογικά επιχειρήματα, γιατί τα χαρακτηριστικά του υπερέχουν των άλλων αυτοκινήτων ενδεχομένως, αλλά εστιάζει στα εντυπωσιακά εφέ, που σαγηνεύουν.

Στον Νεωτερικό άνθρωπο η Πάλη για την ελευθερία του είναι εξωτερική. Ένας έφηβος ζητά να μην τον καταπιέζουν, οι λαοί στα συνθήματά τους τονίζουν πως δεν θέλουν τυράννους. Σε αντιδιαστολή πλέον με τον Μετανεωτερικό άνθρωπο, που παλεύει για την  εσωτερική του ελευθερία με την εκχώρησή της στην κατανάλωση και στο θέαμα, για αυτό οι εξαρτήσεις έχουν κορυφωθεί, εφόσον καλλιεργείται η νοοτροπία της εξάρτησης .  Αυτό επιτυγχάνεται υπόγεια και αθόρυβα με το πέρασμα από την πειθώ στην σαγήνη.

Σύντομη σύγκριση

Στάδιο 1:φυσικοί δεσμοί, συγγένεια, ήθη και έθιμα.

Στάδιο 2: νομικής φύσεως δεσμοί, ομάδες, πολιτικοί θεσμοί, όπως η κοινοβουλευτική δημοκρατία. Με αρνητικό φαινόμενο τον νεποτισμό ανεξαρτήτως προσωπικής αξίας.

Στάδιο 3: οι δεσμοί είναι διαδικτυακοί, προσωπικοί και ψηφιακοί.

——————————————————————————————–

Στάδιο 1: Η ατομικότητα είναι υποταγμένη στις συλλογικότητες.

Στάδιο 2: Η ατομικότητα εμφανίζεται ανεξάρτητη βασισμένη στην λογική και την γνώση.

Στάδιο 3: Η ατομικότητα είναι κατακερματισμένη, θραυσματοποιημένη χωρίς λογική, πειθώ, επιχειρήματα ή ιδεολογία.

Ο συνεκτικός κρίκος του ψυχισμού αντικαταστάθηκε από Θραύσματα συχνά αντιφατικά και ασήμαντα. Πάντοτε υπήρχε το ασυνείδητο αλλά στον μετανεωτερικό άνθρωπο δεν έχουν αναπτυχθεί μηχανισμοί ενοποίησης. Μπορεί ακόμα και να καμαρώνει για τις αντιφάσεις του χωρίς να αναλογίζεται τις συνέπειες αυτών στον ψυχισμό του.

Στάδιο 1: Ο Θεός και οι Άγιοι τοποθετούνται στο σύμπαν των μυθικών μορφών χωρίς ιστορικότητα. Παράλληλα οι λειτουργοί της εκκλησίας αποκτούν το αλάθητο και την κυριαρχία στην κοινότητα.

Στάδιο 2: Εμφανίζεται η Ιστορικότητα. Η ιστορία παρουσιάζεται ως γραμμικό άνοιγμα στο μέλλον και ως τέτοια δημιουργεί την προσωπική ευθύνη. Παράλληλα εστιάζει στο ιστορικό πρόσωπο του Ιησού.

Στάδιο 3: Δεν έχει κανέναν λόγο ύπαρξης η ερώτηση αν υπήρξε ιστορικώς ο Ιησούς. Αφορά μόνο αυτό που ο καθένας συνέλαβε ως Χριστό και πως αυτό τον βοηθά ή τον καθοδηγεί στην ζωή του.

Βέβαια στο σημείο αυτό είναι σημαντικό να ξεκαθαριστεί πως οι εικόνες όλων μας είναι ανάμεικτες, καθώς όλοι μας έχουμε δεχτεί επιρροές από όλα τα στάδια. Συνυπάρχουν μέσα μας θραύσματα όλων των σταδίων.

«Η τέχνη δεν είναι αυτό που βλέπετε. Η τέχνη είναι το κενό»

Φωτ.: Getty Images/ Ideal Image

Μας προτρέπει με το έργο του να δούμε την τέχνη όχι μόνο ως αίσθηση αλλά κυρίως με τον τρόπο μιας πνευματικής εξερεύνησης.

Το έργο αποκτήθηκε έναντι 6,2 εκατομμυρίων δολαρίων από Κινεζοαμερικανό επιχειρηματία σε δημοπρασία.

Λίγη ώρα αργότερα ανακοινώθηκε με δελτίο Τύπου της Sotheby’s πως ο Τζάστιν Σαν, ιδρυτής της πλατφόρμας κρυπτονομισμάτων Tron, είναι ο αγοραστής.

«Δεν πρόκειται απλώς για τέχνη. Αντιπροσωπεύει πολιτιστικό φαινόμενο που δημιούργησε γέφυρα ανάμεσα στους κόσμους της τέχνης, των memes και της κοινότητας των κρυπτονομισμάτων», σχολίασε ο επιχειρηματίας με καταγωγή από τη Σινίνγκ της Κίνας. Ξεκαθάρισε πως εννοεί «να φάει τη μπανάνα», κάνοντάς το εν είδει «μοναδικής καλλιτεχνικής εμπειρίας» και για να τιμήσει «τη θέση της στην ιστορία της τέχνης και στη λαϊκή κουλτούρα».

Φτάνουμε συνεπώς στο συμπέρασμα πως από τη στιγμή που η θεωρία του μεταμοντέρνου αρνείται την ύπαρξη της αντικειμενικής αλήθειας και κατ’ επέκταση υιοθετεί τον απόλυτο σχετικισμό,  όλες οι απόψεις αποκτούν την ίδια βαρύτητα, παρουσιάζουν την ίδια ισχύ και συνεπώς όλες οι αλήθειες είναι δεκτές. Οι αλήθειες δηλαδή μπορούν να είναι τόσες όσες και ο πληθυσμός της Γης.

Ο van Gogh τα είχε φορέσει τα παπούτσια και περπάτησε με αυτά στην λάσπη.

Τα παπούτσια του Άντι Γουόρχολ αξίζουν 371.000 ευρώ.

Αποζητώντας το θεαματικό, το εντυπωσιακό, συχνά μόνο το σοκαριστικό, πολλοί καλλιτέχνες του μεταμοντερνισμού επινοούν ακραίες καταστάσεις, όπου κυριαρχεί οτιδήποτε το εξεζητημένο,  συχνά και διεστραμμένο αποσκοπώντας  στην πρόκληση αυτή καθεαυτή.

Παράλληλα κάποιοι καλλιτέχνες αναπαριστούν καταστάσεις με τα νέα είδη τέχνης, που πρώτοι εισήγαγαν, όπως οι περφόρμανς, τα χάπενινγκς, οι εγκαταστάσεις, τα ζωγραφισμένα σώματα… Ειδικότερα σε μια  παράστασή της, η Μαρίνα Αμπράμοβιτς στέκεται γυμνή με τον επίσης γυμνό συνεργάτη της σε μια στενή πόρτα και το κοινό καλείται να περάσει ανάμεσά τους κοιτώντας στα μάτια τον έναν από τους δύο, ως πράξη υπέρβασης του πουριτανισμού.

Παρακολουθώντας και αναλύοντας όλη αυτή την σχηματοποιημένη διαδρομή με στόχο την ευκολότερη κατανόηση όλων αυτών των μεταβάσεων και των βαθύτερων επιρροών τους, μπαίνω στο πειρασμό να παραθέσω το έργο του Ραφαήλ ««Η Σχολή των Αθηνών» 1509.

Αυτό που έρχεται αυτόματα στο μυαλό μου είναι το όνομα που ο ίδιος ο Ραφαήλ έδωσε στην νωπογραφία, γράφοντας : “Causarum Cognitio”, «Αιτίες Γνώριζε», δηλαδή προσπάθησε να συνειδητοποιείς και να γνωρίζεις τις αιτίες!

Ο ίδιος ο Ραφαήλ έδωσε άλλο όνομα στην νωπογραφία, γράφοντας :

“Causarum Cognitio”, «Αιτίες Γνώριζε», δηλαδή προσπάθησε να συνειδητοποιείς και να γνωρίζεις τις αιτίες.