Γράφει η Ζέτα Τζιώτη
Με επιτυχία και μεγάλη προσέλευση ολοκληρώθηκε η αναδρομική έκθεση αφιερωμένη στον εικαστικό Μίλτο Παπαστεργίου (1953–2023), που φιλοξενήθηκε στη γκαλερί Contemporary Athens στο Κολωνάκι από τις 15 Μαΐου έως τις 7 Ιουνίου 2025. Η έκθεση αποτέλεσε έναν εικαστικό απολογισμό του έργου του σπουδαίου γλύπτη και ζωγράφου, ο οποίος έφυγε πρόωρα από τη ζωή, αφήνοντας πίσω του ένα ιδιαίτερα αναγνωρίσιμο και ουσιαστικό καλλιτεχνικό αποτύπωμα.
Το κοινό είχε την ευκαιρία να δει από κοντά δεκάδες έργα του καλλιτέχνη — από γλυπτά και ζωγραφικά έργα έως σχέδια και σημειώσεις — που κάλυπταν όλη τη διάρκεια της δημιουργικής του πορείας. Η λιτότητα, η ένταση της γραμμής, η ειλικρίνεια της μορφής και η αφοσίωσή του στον άνθρωπο ως θεματικό άξονα, ήταν μερικά από τα στοιχεία που κυριάρχησαν στην έκθεση, δημιουργώντας μια βιωματική εμπειρία για τους επισκέπτες.
Η διοργάνωση στηρίχθηκε από φίλους και συνεργάτες του Παπαστεργίου, οι οποίοι κινητοποιήθηκαν με σεβασμό και αγάπη για να φέρουν στο φως την έκθεση αυτή. Ανάμεσά τους ο συλλέκτης Θανάσης Μιχαηλίδης, οι καλλιτέχνες Γιάννης Αδαμάκης, Αλέξης Βερούκας, Μίλτος Γκολέμας και ο γκαλερίστας Αλέξανδρος Σιώμος, συνέβαλαν καθοριστικά στη συγκέντρωση και παρουσίαση των έργων.
Η ανταπόκριση του κοινού ξεπέρασε κάθε προσδοκία. Εκατοντάδες επισκέπτες — καλλιτέχνες, φιλότεχνοι, συλλέκτες αλλά και απλοί πολίτες — τίμησαν τον δημιουργό με την παρουσία τους, επιβεβαιώνοντας ότι το έργο του παραμένει ζωντανό και ουσιαστικό.
Η έκθεση δεν αποτέλεσε μόνο φόρο τιμής, αλλά και υπενθύμιση της σημασίας που είχε (και έχει) η φωνή του Παπαστεργίου στη σύγχρονη ελληνική τέχνη. Η μνήμη του συνεχίζει να εμπνέει, ενώ το έργο του παραμένει ζωντανό στις αίθουσες, στους δημόσιους χώρους και, κυρίως, στις καρδιές όσων τον γνώρισαν μέσα από την τέχνη του.
Θανάσης Μιχαηλίδης
Συναντήσαμε τους διοργανωτές και μιλήσαμε μαζί τους. Πρώτος ο συλλέκτης και φίλος του, Θανάσης Μιχαηλίδης, μας είπε για τον Μίλτο Παπαστεργίου:
Ζ.Τ: Κύριε Μιχαηλίδη, ο Παπαστεργίου έδωσε μεγάλη βαρύτητα σαν καλλιτέχνης στη δημόσια γλυπτική. Υπάρχει δημόσια γλυπτική στην Ελλάδα;
Θ.Μ: Δυστυχώς όχι. Εδώ η Τέχνη είναι ιδιωτική υπόθεση. Αφορά λίγους. Κάπως έτσι άρχιζε συνήθως η συζήτησή μας περί τέχνης με τον Μίλτο στις απογευματινές ή βραδινές συναντήσεις μας, στο σπίτι-εργαστήριό του ή σε κάποιο οικείο εστιατόριο.
Ο σπουδαίος Έλληνας γλύπτης, εφοδιασμένος με δυναμικό σχέδιο και με μεγαλείο ψυχής, κάθε μέρα αναζητούσε την αλήθεια της δημιουργίας μέσα από την αμφισβήτηση, την αμφιβολία και την ανατροπή.
Όλη τη μέρα σχεδίαζε με πάθος σε ό,τι υλικό είχε μπροστά του και μελετούσε μικρές ή μεγάλες φόρμες. Εγώ, με το πάθος του φιλότεχνου συλλέκτη, τον προκαλούσα.
«Να πάρω αυτές τις φόρμες για το χυτήριο;», ρωτούσα.
«Όχι ακόμα!», απαντούσε ο Μίλτος.
Την άλλη μέρα, είχε τεμαχίσει τη φόρμα και πάλι από την αρχή η σύνθεση. «Τα θραύσματα πρέπει να γίνουν έργα πάλι, όχι μανιέρα».
Μελετούσε πάντα τη σημερινή γλυπτική και ζωγραφική, στην Ελλάδα αλλά και στο εξωτερικό. Φυσικά, στο τέλος της μέρας, «έπρεπε» να σχολιάσουμε όλες αυτές τις πληροφορίες, με συμφωνία γνώμης ή διαφωνία για τον τάδε ζωγράφο ή τον δείνα γλύπτη.
Έλεγε πάντα έντονα ότι η τέχνη πρέπει να περιέχει τον βιταλισμό, ότι η σημερινή τέχνη δεν μπορεί να αγνοεί το κίνημα του Μοντερνισμού, ότι πρέπει να βλέπεις το συγκεκριμένο με αφηρημένο μάτι.
Πάντα ο λόγος του είχε συνέχεια αλλά και παύσεις, για να στοχαστεί ένα σχέδιο ή μια φόρμα, να μελετήσει το φως σαν βασικό στοιχείο της γλυπτικής.
Ένωνε δύο φόρμες για να δημιουργήσει χώρο, όπως έλεγε.
Μελετούσε όλα τα σύγχρονα υλικά, όπως το αλουμίνιο, το τσιμέντο, το πως μπορούν αυτά να δώσουν στη σημερινή γλυπτική μιαν άλλη διάσταση, ένα νέο περιεχόμενο.
Με ένα δυνατό, καθαρό, μεγάλης έντασης σχέδιο, αναζητούσε τις προκλήσεις, με αποτέλεσμα πάντα να δημιουργεί κορυφαία έργα γλυπτικής, γεμάτα ενέργεια, όπως λαχταρούσε!
Έτσι έγιναν πολλά έργα, όπως η προτομή η δική μου ή του Μίλτου Σαχτούρη, από ιδέα του φίλου μας Αλέξη Βερούκα.
Οι σοβαρές όμως προκλήσεις συνυπήρχαν με τις διασκεδαστικές, όπως αυτή που είχα επινοήσει όταν τα βράδια πηγαίναμε για φαγητό, ακούγοντας αμερικάνικη ή ευρωπαϊκή μουσική.
Εκεί άρχιζε ένα παιχνίδι όπου, πάνω στα sousplat που είχαμε μπροστά μας, άρχιζε να σχεδιάζει από μνήμης, όποιον τραγουδιστή ακούγαμε. Από Frank Sinatra ως Joe Dassin. Κάπως έτσι έγιναν πολλά σχέδια από τον Μίλτο, με μεγάλη χαρά και αστείρευτα γέλια, γέλια, γέλια…
Ο Μίλτος Παπαστεργίου άφησε ένα μεγάλο έργο δημόσιας Γλυπτικής-Ζωγραφικής στην Αθήνα, στη Λάρισα, στα Χανιά, στην Ύδρα και αλλού.
Ένα εξαίρετο ταλέντο με μια αιρετική σκέψη, με πνεύμα, με χιούμορ, με δύναμη, και κυρίως με πάθος για την τέχνη και τη χαρά της ζωής.
Ζ.Τ: Τι σημαντικό αισθάνεσθε ότι αποκομίσατε από την φιλία σας με τον Παπαστεργίου;
Θ.Μ: Πιο σημαντικό απ’ όλα, ήταν η αγάπη που πήραμε εμείς οι φίλοι του.
Ίσως περισσότερη από αυτή που έλαβε…
Γιάννης Αδαμάκης – Μίλτος Γκολέμας
Οι ζωγράφοι Γιάννης Αδαμάκης και Μίλτος Γκολέμας, στενοί φίλοι και συνοδοιπόροι του, δήλωσαν:
Ζ.Τ: Ήσασταν φίλοι με τον Μίλτο Παπαστεργίου. Πώς ήταν σαν άνθρωπος;
Γ.Α: Ήμασταν φίλοι. Συναντιόμασταν συχνά. Περνούσαμε ωραία. Είχε μια ισχυρή άποψη για την Τέχνη, για το φαγητό, για το κρασί… Ο Μίλτος ήταν ένας καλλιτέχνης που ενώ βίωνε την προσωπική του περιπέτεια, πάλευε με μια αξιοθαύμαστη δύναμη, για να καταφέρει να εξωτερικεύσει το εξαιρετικό του ταλέντο. Ο γλύπτης άλλωστε, πιστεύω πως κολυμπάει πιο βαθιά σε δημιουργικές θάλασσες. Το έργο του, όντας περίοπτο, έχει μια πιο ισχυρή υπόσταση.
Ζ.Τ: Θυμάστε κάποια ανέκδοτα περιστατικά που θα θέλατε να μοιραστείτε μαζί μας;
M.Γ: Περιστατικά πολλά. Περιστατικά που έχουν να κάνουν με την ιδιοσυγκρασία του, με τις καταβολές του, με τις εμπειρίες του. Δύσκολο να ξεχωρίσει κανείς κάποιο. Κι ακόμη πιο δύσκολο να το κοινοποιήσει.
Ζ.Τ: Πώς επιλέξατε τα έργα που παρουσιάζονται στην έκθεση και ποια είναι η κεντρική θεματική που αναδεικνύεται;
Γ.Α: Τα συγκεκριμένα έργα είναι από τις συλλογές του Θανάση Μιχαηλίδη, του Αλέξη Βερούκα, του αδελφού του Γιώργου Παπαστεργίου και του Αλέξανδρου Σιώμου. Οφείλαμε να διαλέξουμε τα πιο αντιπροσωπευτικά της πορείας του.
Μπορεί όμως και να παρασυρθήκαμε από προσωπικές ιδεοληψίες. Από τις κοινές μας εμπειρίες με τον Μίλτο. Από τους υποκειμενισμούς μας.
Τέλος πάντων, είναι κι αυτό μέσα στο παιχνίδι.
Ζ.Τ: Ποιες πτυχές του έργου του Μίλτου Παπαστεργίου θεωρείτε ότι παραμένουν επίκαιρες και πώς τις ενσωματώσατε στην έκθεση;
Γ.Α: Η επικαιρότητα είναι μια έννοια με πολλές αναγνώσεις. Φοβάμαι πως μπορεί να παρεξηγηθεί. Ό,τι συμβαίνει ή συνέβη είναι σύγχρονο. Το λάθος είναι να κατατάξουμε τα συμβάντα σε ιστορικά κουτάκια. Πώς να ξεχωρίσει κάποιος ένα έργο του Βελάσκεθ από ένα του Κίφερ; Θα πρέπει να περιφέρεται ανάμεσα σε προσωπικές εμμονές ή σε εσωτερικές αναπηρίες.
Τα έργα του Μίλτου Παπαστεργίου είναι μοντέρνα, ενώ παράλληλα ενσωματώνουν όλη την ιστορία της γλυπτικής.
Ζ.Τ: Ποιες είναι οι βασικές προκλήσεις που αντιμετωπίσατε κατά την επιμέλεια μιας αναδρομικής έκθεσης και πώς τις ξεπεράσατε;
Γ.Α: Το θέμα είναι να «ξεπεράσει» κανείς τη θετική προκατάληψη. Αλλά και να μην την ξεπεράσει, πάλι θα κινείται μέσα στο θέμα. Με μια άλλη ίσως λογική, από εκείνη του τυπικού επιμελητή. Ίσως τελικά αυτός να ήταν ο στόχος.
Μια έκθεση μεταφέρει ένα συναίσθημα.
Αυτό που σίγουρα προσπαθήσαμε να ξεπεράσουμε ήταν η γραφικότητα.
Ζ.Τ: Πώς η προσωπική σας σχέση με το έργο του Παπαστεργίου επηρέασε την επιμέλεια της έκθεσης;
M.Γ: Θα ήταν ευφάνταστο να θεωρήσουμε ότι λειτουργήσαμε σαν επιμελητές. Εμείς υπήρξαμε φίλοι. Είχαμε βιώσει τη δουλειά του. Εμείς ξέραμε. Δεν ερμηνεύσαμε.
Ζ.Τ: Υπάρχουν συγκεκριμένα έργα του Παπαστεργίου που σας ενέπνευσαν ιδιαίτερα κατά την προετοιμασία της έκθεσης;
Γ.Α: Νομίζω ότι κορυφαίο έργο του είναι η γυμνή «Φόρμα». Ήταν το γλυπτό που αναδείξαμε περισσότερο. Άσχετα πάντως από τη δική μας πρόθεση, η «Φόρμα» επιβαλλόταν από μόνη της.
Ζ.Τ: Ποιες πτυχές του χαρακτήρα και της δημιουργικότητας του Παπαστεργίου θεωρείτε ότι αντικατοπτρίζονται καλύτερα μέσα από τα έργα που επιλέξατε;
Γ.Α: Δύσκολο να επιλέξει κανείς. Η κάθε περίοδος έχει τη δική της υπόσταση. Τη δική της ενέργεια. Αν ο στόχος ήταν τα γλυπτά, τότε ήταν τα γλυπτά. Μα και τα σχέδια και τα ζωγραφικά, συμπληρωματικά με τα γλυπτά λειτουργούν. Σαν γλυπτά αντιμετωπίζονται από τον Παπαστεργίου.
Ζ.Τ: Ποιες αντιδράσεις περιμένετε από το κοινό και πώς πιστεύετε ότι η έκθεση θα επηρεάσει την αντίληψη του έργου του Παπαστεργίου;
Γ.Α: Βασική προϋπόθεση για να επηρεαστεί το κοινό από μια έκθεση, όσο σημαντική και να είναι, είναι να έχει καθαρή όραση. Ελπίζουμε σε εκείνους που είναι προετοιμασμένοι. Σε εκείνους που δεν είναι προετοιμασμένοι. Σε εκείνους που δεν είναι εγκλωβισμένοι στις ιδεοληψίες τους. Σε εκείνους για τους οποίους ο Παπαστεργίου θα είναι ένα παράδειγμα ταλέντου, θάρρους, αφοσίωσης…
Ζ.Τ: Πώς θα θέλατε το φιλότεχνο κοινό να θυμάται τον Μίλτο;
Γ.Α: Το φιλότεχνο κοινό έχει να διαχειριστεί ένα μεγάλο αριθμό καλλιτεχνών. Μια υπερβολική σε μέγεθος πληροφορία.
Θα θέλαμε να αναφέρονται στον Παπαστεργίου, σαν έναν άνθρωπο – καλλιτέχνη που επέλεξε να ρισκάρει τη ζωή του, για αυτό που πίστευε. Έναν άνθρωπο που ήλθε αντιμέτωπος με τη ζωή, αλλά και την τέχνη του. Που δεν παραιτήθηκε. Που δημιούργησε.
Ζ.Τ: Ποιες είναι οι βασικές πληροφορίες ή συναισθήματα που επιθυμείτε να αποκομίσει το κοινό από την επίσκεψή του στην έκθεση;
Γ.Α: Την αγάπη για την Τέχνη. Την αγωνία για την έκφραση. Την κραυγή για τη ζωή, για την ύπαρξη. Την ανάγνωση της δημιουργικότητας.
Λουΐζα Καραπιδάκη
Η ιστορικός τέχνης, Λουΐζα Καραπιδάκη αναφερόμενη στο έργο του Παπαστεργίου αναφέρει τα ακόλουθα:
Ο Παπαστεργίου απεικονίζει το ανθρώπινο σώμα με σαφή χαρακτηριστικά και τέλειες αναλογίες, αλλά, παρά τη ρεαλιστική διατύπωση, επιλέγει να υπερτερεί η κατακερματισμένη και αποσπασματική εικόνα. Η ευκαμψία των μορφών και η χωρίς όρια υπερβατικότητα στην εικονογραφική απόδοση των συνθέσεών του δημιουργούν μια ιδιόμορφη οπτική πραγματικότητα, που δίνει την εντύπωση της συνεχούς κίνησης και γενικότερα μιας αέναης δράσης. Επιπλέον, ο εικαστικός εκμεταλλεύεται την αίσθηση του «ημιτελούς» για να παραπέμψει στις αδρές υφές της πέτρας και των ακατέργαστων μετάλλων.
Οι ανθρωποκεντρικές εικόνες του αναδεικνύουν το γυναικείο γυμνό και προβάλλουν επιμελώς «τη γλώσσα του σώματος», ενώ τα άυλα και άχρονα, υπαινικτικά περιβάλλοντα του, προσδίδουν έναν έκδηλο ερωτισμό σε όλη την περιρρέουσα ατμόσφαιρα.
Ο Αλέξης Βερούκας, ζωγράφος και φίλος του, στάθηκε στην πειθαρχία και τη συνέπειά του:
«Ο Μίλτος δεν υποχωρούσε ποτέ σε ευκολίες. Δούλευε με επιμονή και βάθος, ακόμα κι όταν οι καιροί ήταν δύσκολοι. Η έκθεση αυτή ήταν μια υπενθύμιση ότι η τέχνη, όταν είναι αληθινή, βρίσκει πάντα τον δρόμο της. Το γλυπτό του σώμα, το αυστηρό του βλέμμα στις φόρμες, αυτή η οικονομία στα χρώματα — όλα μιλούν για τον χαρακτήρα του».
Ο γκαλερίστας Αλέξανδρος Σιώμος, που φιλοξένησε την έκθεση, σημείωσε:
«Ήταν τιμή μας να φιλοξενήσουμε αυτή την αναδρομή. Από τις πρώτες κιόλας μέρες υπήρχε έντονη συγκινησιακή φόρτιση στους επισκέπτες. Ο κόσμος ερχόταν και στεκόταν μπροστά στα έργα του με σιωπή. Και αυτό, για μένα, λέει τα πάντα. Δεν χρειάζονται μεγάλα λόγια όταν η παρουσία του καλλιτέχνη είναι τόσο ισχυρή ακόμα και μετά τον θάνατό του».
